I
Çevrimdışı
بســـم الله الرحمن الرحيم
Fikir Ayrılıklarının Çeşitleri
Fikir ayrılıklarının (ihtilafla rın) çeşitlerine gelince bunlar:
- “benzerler arasındaki ayrılıklar” ve
- “zıtlar arasındaki ihtilafla r” olmak üzere başlıca iki kısma ayrılırlar.
Benzerler arasındaki ihtilafla r da bir kaç çeşittir. Bu tip görüş farklarının kiminde söz konusu olan her iki görüş veya davranış doğru olabilir.
Mesela Yukarıda anlattığımız Kur'an okuyan iki sahabinin okuyuşları arasındaki farklılıklar gibi. Böyle olduğu için Peygamber imiz bu iki sahabiye “Her ikinizin de okuyuşu doğrudur” diyerek o konuda tartışmamalarını emretmiştir.
Ezan, kamet, iftitah tekbiri, birinci ve ikinci teşehhüd (Ettehiyatü'ye oturma), korkulu durumlard a namaz kılma, bayram tekbirler i, cenaze tekbirler i ve bunlara benzer konularda görülen ve her ne kadar “Bazıları daha faziletli dir” deniyorsa da, aslında hepsi de şeriata uygun şıklar içeren farklılıklar da bu kategoriy e girer.
Şunu hemen belirteli m ki, bu tip ihtilafla r yüzünden bu ümmetin bazı gurupları arasında kan döküldüğü olmuştur. Kamet cümlelerini birer kere veya ikişer kere okumak ve benzeri tartışma konuları gibi ki, bu tutum haramın ta kendisidi r. Bu tip konularda işi o kadar ileri dereceye vardıran kimseleri n çoğunun ya kalblerin de bu tartışma konularının şıklarından biri lehine aşırı hassasiye t taşıdıklarını veya Peygamber imizin bu konudaki yukarda belgelend irdiğimiz yasaklama sına rağmen yasaklayıcı bir tavır takındıklarını görüyoruz.
Yine bu kategoriy e giren görüş ayrılıklarının bazılarında ifade tarzlarının farklılığına rağmen karşı karşıya gelen görüşlerin her ikisi de aslında ayni anlamda olabilir. Nitekim insanların çoğu ele alınan konunun ya tarifinde ya delillend irme biçiminde ya isimlendi rilmesind e ya tasnifind e veya başka bir zihni işleminde değişik kelimeler kullandıkları görülür. Arkasından da ya cahillikt en veya zulümden, bu önemsiz zıtlığı abartarak, taraflard an birini övmeye öbürünü yermeye kalkışır.
Yine bu tip görüş ayrılıklarının bazılarında karşı karşıya gelen şıklar farklı anlamlıdır ama aralarında bağdaşmazlık ve çelişki yoktur. Yani her ne kadar berikinin anlamı ötekininki ile ayni değilse de, hem beriki şık hem de öteki şık doğrudur. Bu, tartışmalarda sık sık rastlanan bir durumdur.
Bu tip görüş ayrılıklarının diğer kesiminde ise, her iki şık şeriata uygundur. Fakat adamın biri veya guruplard an biri beriki görüşü tutarken, öteki de öbür görüşü tercih etmiştir. Aslında görüşlerin veya yolların her ikisi de dince güzeldir. Fakat bir süre sonra yine ya cehalet veya zulüm yüzünden hiç bir yarar hiç bir bilgiye hatta hiç bir şuurlu niyete dayanmaksızın bu görüşlerden biri ya hor görülmeye veya üstün tutulmaya kalkışılır.
“Zıtlar arası ihtilafla ra” gelince; bu durumda ya usul veya detay (teferruat) ile ilgili iki çelişkili, iki uzlaşmaz görüşle karşı karşıyayız demektir. Bu söylediğimiz “Doğru tektir” diyen çoğunluğun yaklaşımı uyarıncadır. Yoksa “Her müçtehid, her ilmi araştırıcı doğru sonuca varır” diyenlere göre bu çeşit görüş ayrılıkları da “zıtlar arası ihtilafla r” doğal, “Benzerler arası ayrılıklar” kategoris ine girer.
Hiç şüphesiz görüş ayrılığının bu çeşidinde iş daha ciddi ve taraflar arası gerginlik daha yüksektir. Çünkü ortada iki çelişik görüş vardır. Fakat böyle çatışmalarda sık sık şu durumla karşılaşırız. Yanlış ve eğri şıkkı savunan tarafta az da olsa bir haklılık payı veya şu ya da bu oranda haklılığı gerektire cek ciddi bir delil vardır. Ama haklı taraf bu gerçeği içine sindireme yerek karşı tarafın görüşünü kökünden reddeder. O zaman da eğri taraf tamamen eğri ve doğru tarafda eğrilik, payı olan bir doğru olur.
Bu durum ehl-i sünnet alimlerin in kaderle, Allah'ın sıfatları ile sahabiler le ve bunlara benzer bazı konularla ilgili çoğu görüşlerinde görülebilir. Bu konularda bidat ehlinin durumu ise zaten bellidir. Yine bu duruma çoğu fıkıh alimleri arasında, daha doğrusu yakın dönemin çoğu fıkıh fetvaları arasında, rastlayab ildiğimiz gibi aynı durumu fıkıhçılarla tasavvufçular arasında ve tasavvufu n çeşitli tarikatle ri arasında da görebiliyoruz.
Allah'ın kendileri ne hidayet ve nur bağışladığı kimseler gerek Kuranda gerekse hadiste bu çeşit tutumlara getirilen yasaklama ların taşıdığı açık yararı görmekte gecikmez. Gerçi sağlıklı zihinler böyle bir tutumu prensip olarak reddederl er ki, bu nur üzerine nur olur. Fakat Allah'ın nur vermediği kimselerd e nurun kırıntısı bile bulunmaz.
“Benzerler arası ihtilafla r” da tarafların her ikisi de şüphesiz haklıdır. Fakat karşısındakine edep, kurallarını aşarak saldıran taraf kınanmıştır. Kur'an-ı Kerim böyle bir durumda her hangi bir taraftan saldın gelmediği takdirde her iki tarafı da övmüştür.
Nitekim Cenab-ı Allah (c.c.) şöyle buyuruyor:
“Hurma ağaçlarından her hangi bir şeyi kesmeniz, yahud ağaçları kökleri üzerinde bırakmanız hep Allah'ın izni ile ve O'nun yoldan çıkanları cezalandırması içindir.” (Haşr: 5)
Bilindiği gibi Beni Nadir olayı sırasında sahabiler savaş alanındaki hurma ağaçlarını kesme konusunda anlaşmazlığa düşmüşler, kimisi önüne düşen ağaçları keserken, kimisi kesmemişti. İşte ayet bu olayla ilgilidir . Aynı gerçeği dile getiren başka bir ayet de şöyledir:
“Davud ile Süleyman, içine davar giren ekin hakkında hüküm verdikler i zaman onların bu hükümlerine biz şahid idik. Biz o meselenin hükmünü Süleyman'a bildirmiştik. Ayrıca her ikisine de hüküm ve bilgi vermiştik.” (Enbiya: 78)
Görüldüğü gibi ayette “anlayış” ve “kavrama” yeteneği Süleyman'ın özelliği olarak belirtilm ekle birlikte hem Davud ve hem de Süleyman -selâm üzerlerine olsun- bilgi ve hüküm sahipleri olmakla övülmektedirler.
Yine Beni Kurayza Savaşı günü, Peygamber imiz'in (salât ve selâm üzerine olsun) verilmiş bir kararı dolaylı biçimde onaylaması ayni gerekçeye dayanır.
Bu savaşta bir ara:
“Beni Kurayza'nın yanına varıncaya kadar hiç kimse ikindiyi kılmasın.” diye seslenild iği duyulmuştu. Bunun üzerine Peygamber imiz de “Hayır, öyle olmaz” demeyerek:
“İkindi namazını vaktinde kılan kılsın. Vaktinde kılmayanlar ise Beni Kurayza'nın yanına varınca namazlarını kılarlar.” buyurmuştur.
(Benû Kurayza: İslamdan önce Medine çevresine yerleşen küçük bir Yahudi kabilesid ir. Evs oymağıyla barış antlaşması yapmışlardı.Medine'nin yakınlarında kaleleri, köşkleri ve ekin tarlaları vardı. Peygamber (salât ve selâm üzerine olsun) le savaşmıyacaklarına ve düşmana yardımcı olmayacak larına dair antlaşma yapmışlardı. Ne var ki, “Ahzab Günü” (Hendek Savaşı sırasında, Kureyş ve Gatafan kabileler inin bütün kollarıyla müslümanların üzerine yürüdükleri gün) Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun) ile yaptıkları sözleşmeyi bozdular. Kureyş Müşriklerine ve Gatafan Kabilesin e arka çıktılar. Ne zaman Allah, gönderdiği bir rüzgar aracılığıyla düşman ordularını dağıttı, Cebrail Allah'ın emriyle geldi Peygamber ve Ashabı'nın silahlarını aşağı koymadan, Benû Kurayza oymağına yönelmeleri gerektiğini bildirdi. Bunun üzerine Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun):
“Hiç kimse, Benî Kurayza'ya (oymağına) ulaşmadan, ikindi namazını kılmasın” buyurdu.
Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun) onları kuşattı. Bu kuşatma Sa'd b. Muaz'ın (Allah ondan razı olsun) onlar hakkındaki yargısını bildirmes ine kadar devam etti. O şu hükmü verdi:
“Savaşabilenleri öldürülsün, savaşamayanları ise esir edilsin.”
Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun) bu hükmü:
“Allah'ın hükmüyle hükmettin” sözüyle onayladı.
Kıssa hakkında daha geniş bilgi için bkz. İbn Kesir, El-Sire El-Nebeviye, c. 3, s. 223-243; Ayrıca s. El-Buhari, Kitab El-Megazi, Peygamber in Ahzab'da geri dönmesi, Beni Kurayza'ya Çıkması Ve Onları Kuşatması Babı, Feth El-Bâri, c. 7, s. 407-416.)
(Burada, Buhari ve Müslim'in ittifakla peygamber den rivayet ettikleri “Beni Kurayza'ya ulaşıncaya kadar kimse ikindi namazını kılmasın” hadisine işaret vardır. Bir kesim Sahabi “namaz vaktinde kılınır” prensibin den hareketle, ikindi namazını yolda kıldılar. Öteki kesimi ise, ikindi namazının vakti geçmesine rağmen.B. Kurayza'ya ulaşıncaya kadar namazı erteledil er. Rasûlüllah hepisinin yaptığını da onayladı. Müslim'de, ikindi yerine, öğle geçmektedir. Bkz. Buharî, Kitab El-Havf, İsteyenin binitli olduğu halde ima ile namaz kılabileceği babı, Feth El-Bârî, H. No: 946, c. 2, s. 436, Hadisin diğer bölümleri, H. No: 4119'da kaydedilm ektedir; Müslim, Kitab El-Cihad Ve El-Siyer, Savaşta Sür'atli Olma Babı, H. No: 1770, c. 3, s. 1391.)
Bu tutumun en kesin delili Peygamber imizin şu buyruğudur:
“Hakim, bir olayı araştırıp doğru hükme vardığı takdirde iki, araştırdığı halde doğru hükme varamadığı takdirde bir sevap elde eder.” (Buhari, Müslim'in üzerine birleştikleri bu hadisin sözcükleri şöyle başlıyor “İzâ Hakeme El-Hakim, Fectehede, Sümme Esâbe felehü Ecrani, Ve iza hakeme, fectehede, sümme ahdae felehü ecrun” Bkz. Sahih El-Buhari, Kitab El-Î'tisam, Bölüm; Hakim Bir Hükmü Araştırıp Doğruyu bulduğunda ya da Hata Ettiğinde, Sevabı, H. No: 7352. Feth El-Bârî, c. 13, s. 318; S. Müslim, Kitab El-Akdiye, Hakimin İçtihadında Doğruyu Bulması ya da Hata Etmesi Halinde Alacağı Karşılığın Anlatılması Bölümü, H. No: 1716, c. 3, s. 1342)
Bu anlamda daha başka hadisler de vardır. Kur'anda zikredile n bir ikinci ihtilaf çeşidinde ise ayni mesele ile ilgili olarak iki zümreden biri olan müminler övülmüş ve öbür zümre yerilmiştir.
Cenab-ı Allah (c.c.) şöyle buyuruyor:
“İşte biz bazı peygamber leri diğerlerinden üstün kıldık. Allah onlardan kimisi ile konuştu ve kimilerin i de dereceler ce yüceltti. Meryem oğlu İsa'ya da açık deliller verdik ve onu Ruh-ul Kuds ile destekled ik. Allah dileseydi onlardan sonra gelen milletler, kendileri ne açık deliller geldikten sonra birbirler ini öldürmezlerdi. Fakat anlaşmazlığa düştüler de onlardan kimi mümin ve kimi kafir oldu. Allah dileseydi, onlar biribirle rini öldürmezlerdi.” (Bakara: 253)
Ayetteki : “Takat anlaşmazlığa düştüler de onlardan kimi mümin ve kimi kâfir oldu.” ifadesi, bu zümrelerden biri olan müminleri övme ve öbür zümre olan kafirleri yerme anlamı taşır. Aşağıdaki ayet de bu anlamdadır:
“İşte bunlar Rabb'leri hakkında çatışan iki hasım taraftır. Bu taraflard an kafir olanlara ateşten elbiseler biçilmiştir. Başlarının üstünden de kaynar irinli sular dökülecektir onların.
Bununla bağırsakları ve derileri yarılacaktır. Ayrıca onlar için demir topuzlar da vardır. Her ne zaman cehennemd en ve onun ızdırabından çıkmak isterlers e, yine oraya döndürülürler. Ve onlara “Yanma azabını tadınız” denir.” (Hacc: 19-23)
Ebu Zerr'den -Allah ondan razı olsun- rivayet edildiğine göre Peygamber Efendimiz (salât ve selâm üzerine olsun) bu ayet hakkında şöyle buyurmuştur:
“Bu ayet Bedir savaşı sırasında biribirle ri ile vuruşan iki taraf hakkında, yani Ali, Hamza ve Ubeyde b. Haris ile Kureyş tarafından onların karşılarına çıkan Utbe, Şeybe ve Velid b. Utbe hakkında inmiştir.”
(Reşid Halife'lerin dördüncüsü, Peygamber imizin, amca oğlu ve damadı, Cennetle müjdelenen on kutlu kişiden biri ve Sahabi'nin ulularından olan Hz. Ali'nin asıl adı, Ali b. Ebi Talip b. Abdulmutt alip b. Haşir El-Kuraşî'dir. Hatice'den sonra müslüman olanların ilkidir. Hicret günü Rasûlüllah onu, yerine kendi yatağında bıraktı. Bütün savaşlarda Rasûlüllah'la birlikte bulundu. Savaşlardaki cengaverl iğiyle ünlüdür. Allah O'nun eliyle Hayber'in kapısını açtı. Sahabenin en doğru yargı veren ve en çok bilgili olanıydı. (Allah ondan razı olsun) Bkz. El-Bidaye Ve El-Nihaye, c. 7, s. 324, 362; İbn Sa'd Tabakat El-Kübra, c. 3, s. 19-40.)
(Hamza Abdulmutt alib, b. Haşim; Rasûlüllah'ın amcası ve süt kardeşidir. Sahabi'nin ulularındandır. Bi'setin ikinci yılı müslüman oldu. O'nun müslüman olması, müslümanları müşrikler karşısında güçlendirdi. Çünkü Hamza, Kureyş'in en cesuru ve en erdemlisi ydi. Hicret etti. Bedir ve Uhud Savaşlarına katıldı. Uhudda şehid oldu (H. 3). Allah'ın ve Rasûlü'nün arslanı diye anılıyordu. Bkz. Esed El-Gabe, c. 2, s. 46-50; İbn Sa'd Tabakat, c. 3, s. 8.)
(Rasûlüllah'ın amca oğlu, ulu Sahabî'dir. Asıl adı, Ubeyde b. Haris, b. Abdulmutt alib, b. Haşim El-Kuraşî'dir. Mekke'de ilk müslüman olanlarda ndır. Medine'ye hicret etti. Rasûlüllah'ın yanında saygın bir yeri vardı. Muhacirle rin ilk sancaktarı olan Haris, Bedir savaşına katıldı ve orada ünlü müşrik Utbe ile vuruştu. İki kılıç yarası aldı ve bu yaranın etkisiyle şehid oldu. (Allah ondan razı olsun) Bkz. Esed El-Ğabe, c. 2, s. 356-357.)
(Utbe ve Şeybe, Rabi'a b. Abdi Şems b. Abdi Menaf El-Kuraşi'dirler. Bunlar Rasûlüllah'a ve inananlar a düşman olan Mekke Müşriklerinin en serkeşleriydi (azılıları). Bkz. Esed El-Gâbe, El-Bidaye ve El-nihaye, c. 3, s. 273.)
Sözün kısası, bu ümmet arasında ihtirasla rın körüklenmesine yol açan ihtilafla rın çoğu, birinci kategoriy e giren ayrılıklardır. Bu ayrılıklar ihtirasla rı körüklemek bir yana işi, kan dökmeye, malları mubah saymaya, düşmanlık ve derin kin duygularının ekilmesin e kadar götürmüşlerdir. Çünkü taraflard an biri karşı tarafın haklılığını kabul edip, ona insaf göstermemekte tersine sahip olduğu haklılığa bir çok yanlışlıklar eklemekte dir. Tabii ki, karşı taraf da öyle.
Nitekim, Cenab-ı Allah (c.c.) şu ayetle insanın “ölçüyü aşmasını” ihtilafın kaynağı saymıştır.
“Oysa kendileri ne kitab verilenle r, onlara apaçık deliller geldikten sonra sırf birbirler ine karşı ölçüsüz tutumları yüzünden o kitab hakkında ihtilafa düştüler.”
Çünkü “ölçüyü aşmak” başkaları karşısında hiç bir sınır tanımaksızın haksızlığa girişmek demektir. Bu ümmete ibret olsun diye bu nokta Kur'anın bir çok yerinde tekrarlan arak vurgulanmıştır. Ebu Hureyre -Allah ondan razı olsun- tarafından rivayet edilen şu hadiste de Peygamber imiz (salât ve selâm üzerine olsun) mesele ile ilgili bir başka inceliği dile getiriyor:
“Size söylemediğim şeyler hakkında beni rahat bırakınız. Çünkü sizden öncekiler çok soru sordukları ve Peygamber lerine ters düştükleri için helak oldular. Ben size bir şeyi yasaklayınca ondan kaçınınız, buna karşılık size bir şey emredince onu elinizden geldiği oranda yerine getiriniz .” (Buharî, Kitab El-Î'tisam, Rasûlüllah'ın Sünneti'ne Uyma Babı, Feth El-Bârî, H. No: 7288, c. 13, s. 251; Müslim, Kitab El-Hacc, Haccın Ömürde Birkez Farz Olduğu Babı, H. No: 1337, c. 2, s. 975. Müslim, hadisi diğer senetlerl e de kaydediyo r. Bu senetleri n hepsi, Ebu Hureyre'ye dayanıyor. Kitab El-Fedail, Peygamber iz (salât ve selâm üzerine olsun) Saygınlığı, Zorunlulu k Olmadıkça Ona Çok Soru Sormayı Bırakma Babı, H. No: 1337, c. 4, s. 1830-1831.)
Görüldüğü gibi, Peygamber imiz sahabiler e emir vermediği şeyleri kurcalama malarını buyuruyor . Sebep olarak bu yüzden daha önceki ümmetlerin helak olduklarını belirtiyo r. Yani daha önceki ümmetler çok soru sordukları ve peygamber lerin dedikleri ne karşı çıktıkları için helak olmuşlardı. Nitekim bilindiği gibi Cenab-ı Allah bize Kur'anda İsrailoğullarının, cihad ve diğer bazı konularda Musa'nın emirlerin i dinlemedi klerini ve kendileri ne kurban etmelerin i emrettiği sığırın nitelikle ri hakkında ona bir çok sorular sorduklarını detaylı bir şekilde anlatmakt adır.
Burada şu noktayı belirteli m. Yukarıdaki hadiste sözü edilen: “Peygamber lere karşı ihtilaf ” dan maksad, -gerçi doğrusunu Allah bilir, ama- peygamber lere karşı gelmek, onların dedikleri ni yapmamak demektir. Hani hükümdara karşı gelindiği zaman “Halk, hükümdara karşı ihtilaf etti” denmesi bu isyan olayının bu şekilde ifade edilmesi gibi. Fakat ayette sözü edilen “ihtilaf” ise “halkın arasında beliren görüş ayrılıkları” anlamındadır. Gerçi bu ikisi biribirin den ayrılmaz, başka bir deyimle peygamber lere karşı beliren ihtilaf, halk arasında da ihtilafın doğmasına yol açar.
Ayrıca Kur'an hakkındaki ihtilaf, ya Kur'anın söz ve kelimeler i ile ilgili lafzı (sözel) bir görüş ayrılığı olur. Yukarıda anlattığımız farklı okuma şekilleri gibi. Ya da görüş ayrılığı ayetlerin yorumu ile ilgili olur. Yorum farklılıklarından kaynaklan an ihtilafla r ile ilgili olarak Ahmed b. Hanbel'in “Müsned” adlı hadis kitabının bir yerinde şöyle deniyor:
“Amr b. Şuayb'ın babasına dayanarak anlattığına göre dedesi şöyle diyor:
“Bir defasında bir kaç kişi Peygamber imizin kapısı yanında oturmuş konuşuyorlardı. Aralarından biri:
“Allah şöyle şöyle demedi mi?” dedi. Bunun üzerine bir başkası da:
“Allah şöyle şöyle demedi mi?” diye karşılık verdi. Bu tartışmayı işiten Rasûlüllah hemen dışarı fırladı, yüzünde Sanki nar taneleri açmıştı, hiddetli bir şekilde tartışmalara şöyle dedi:
“Size böyle yapmanız mı emredildi?” (veya size böyle mi emir gönderildi?) Yani Allahın kitabının bazı ayetleri ile diğer bazı ayetlerin i çarptırasınız (ayetler arasında çelişki arayasınız) diyemi emredildi niz? Sizden önceki ümmetler, işte bu gibi tutumları yüzünden helak oldular. Bu tip tartışmaların size hiç bir faydası yoktur. Size emrettikl erime bakıp onları yerine getiriniz ve size yasakladıklarıma bakıp onlardan vazgeçiniz.” (Müsned-i Ahmed, c. 2, s. 196. Raviler güvenilirdir. Hadisin benzerini İbn Mâce, eserinin girişinde (mukaddime) kaydediyo r. Bab, El-Kader, H. No: 85; c. 1, s. 33; Zevaid sahibi, İbn Mâce'nin bu hadisi için, “İsnadı sahih, ravileri güvenilirdir” diyor.)
25 (Amr b. Şuayb; Asıl adı, Amr b. Şuayb b. Muhammed b. Abdullah b. Amr b. El-As'dır. Hadis kritercil eri, (eleştirmen) hakkında çelişkili konuşuyorlar. Ama çoğunluk güvenilirliği görüşündedir. Ancak, babasından ve dedesinde n aldığı bazı hadisleri kabul etmiyorla r. Kendisi kişilik olarak güvenilirdir. İbn Hacer, El-Takrib'inde “Sadûkın” (doğru sözlü) diyor ve ondan dört hadis tahriç ediyor. Bkz. Takrib El-Tehzîb, c. 2, s. 74, Biyografi, 607; Tehzib El-Tehzib, c. 8, s. 48-55, Biyografi, No: 80.)
Yine aynı kaynakta Davud b. Ebu Hind'e dayanılarak belirtild iğine göre “Peygamber imiz bir defasında sahabiler in yanına çıkageldi, onlar o sırada kader konusunda tartışıyorlardı” Bundan sonra yukardaki hadis olduğu gibi nakledili yor.
Yine ayni kaynakta yer aldığına göre Amr b. Şuayb, babasına dayanarak dedesinin şöyle dediğini naklediyo r:
“Bir defasında ben ve kardeşim karşılığında bana kızıl develer bağışlansa razı olmayacağım bir toplantıya katılmıştık. Bir ara bir gurup yaşlı sahabinin Peygamber imizin kapısı önünde oturdukla rını gördük. Onların arasına girmek istemediğimiz için bir kenara çekilip oturduk. O sırada sahabiler Kur'an'ın bir ayetini okuyarak yüksek sesle üzerinde tartışmaya giriştiler. Bunun üzerine Rasûlüllah ansızın kapıya çıktı, yüzü kızarmıştı ve tartışan sahabiler in üzerine toprak saçarak şöyle buyurdu:
“Ağır olunuz, ey sahabiler im. Sizden önceki ümmetler bu yüzden helak oldular. Yani onlar Peygamber lerine ters düştükleri ve kendileri ne gelen kitabın hükümleri arasında çelişki aradıkları için helak oldular. Kur'an, bazı ayetleri ile diğer bazı ayetlerin i çürütmek, yalanlama k için değil, bütün ayetleri ile birbirini desteklem ek üzere inmiştir. Kur'anın bildiğiniz kısımlarını uygulayınız ve bilmediğiniz kısımlarını da bilenlere havale ediniz.” (Hadisi Ahmed İbn Hanbel, El-Müsned, c. 2, s. 181'de tahriç ediyor. Aynı Hadisi, c. 2, s. 185'de kısa olarak kaydediyo r.)
Yine aynı kaynağın ve aynı rivayet zincirini n belirttiğine göre:
“Peygamber imiz bir gün kapıya çıktı, o sırada bazı sahabiler kader hakkında konuşuyorlardı. Bu durumu gören Rasûlüllah'ın çehresinde kızgınlıktan sanki nar taneleri açmıştı. Tartışan sahabiler e şöyle buyurdu:
“Niye Kur'an'ın bazı kısımlarını diğer bazı kısımları ile karşı karşıya getiriyor sunuz? Sizden önceki ümmetler bu yüzden helak oldu.”
Hadisin ravisi sözlerini şöyle bağlıyor;
“Peygamber imizin katıldığım hiç bir toplantısı için bu kadar hayıflanmamıştım. Bunun kadar hayıflandığım, yazıklandığım bir toplantı olmamıştır. Çünkü ben o toplantıda yoktum.” (Müsned-i Ahmed, c. 2, s. 178.)
Görüldüğü gibi bu hadis Amr b. Şuayb'dan işitilerek bir kaç kanal tarafından rivayet edilmiştir. Öteyandan İbn-i Mace, “Sünen” adlı kaynak eserinde ayni hadisi Muaviye'ye dayanarak zikretmiştir.
Öteyandan Ahmed b. Hanbel (halife) Mütevekkil'e yazdığı mektupta bu hadise yer verdiği gibi hilafet sarayındaki tartışma sırasında karşısındakilere:
“Kuranın bazı ayetlerin i diğer bazı ayetlerin e karşı delil olarak kullanmamız yasaklanmıştır” dedi.
Çünkü bu değerli imam, bu hadise uymamanın, ona karşı çıkmanın yol açacağı büyük fesadı iyi biliyordu . Yine bu hadisle aynı anlama gelen başka bir hadise de Tirmizî Ebu Hureyre'ye dayanarak yer vermiştir.
(Mütevekkil Abbasî Halifeler inden olan bu kişinin asıl adı, Cafer, b. El-Mu'tasım, b. Harun El-Reşid b. Muhammed b. El-Mehdî b. Ebî Cafer, El-Mansur, El-Abbas'dır. H. 207'de doğdu. Kardeşi El-Vâsik'ten sonra halife oldu (h. 232). Hilafeti sırasında sünnetin korunmasına yardımcı oldu. Bid'at ve bid'atçıların tozduman olmasını sağladı. İmam Ahmed b. Hanbel'i, Kur'an'ın mahluk olduğu görüşünü yayanlara karşı verdiği mücadeleden ötürü yüceltti, hadis alimlerin in en üstünü olarak ününü yaydı. Bid'atçıların yayılmalarını engelledi . 247 h.'de vefat etti. (Allah ona rahmet eylesin) Bkz. El-Bidaye ve El-Nihaye, c. 10, s. 349-352.)
(İbn El-Cevzî, Menakib, El imam, Ahmed, isimli esirinin 461-462. sayfalarında bu mektupdan söz ediyor. Bu eseri Dr. Abdullah El-Türkî tahkik etmiş. Ebu Nuaym Hilye, c. 9, s. 216-217'de İmam Ahmed'in biyografi sini anlattığı kısımda, aynı mektub hakkında bilgi veriyor.)
Fikir Ayrılıklarının Çeşitleri
Fikir ayrılıklarının (ihtilafla rın) çeşitlerine gelince bunlar:
- “benzerler arasındaki ayrılıklar” ve
- “zıtlar arasındaki ihtilafla r” olmak üzere başlıca iki kısma ayrılırlar.
Benzerler arasındaki ihtilafla r da bir kaç çeşittir. Bu tip görüş farklarının kiminde söz konusu olan her iki görüş veya davranış doğru olabilir.
Mesela Yukarıda anlattığımız Kur'an okuyan iki sahabinin okuyuşları arasındaki farklılıklar gibi. Böyle olduğu için Peygamber imiz bu iki sahabiye “Her ikinizin de okuyuşu doğrudur” diyerek o konuda tartışmamalarını emretmiştir.
Ezan, kamet, iftitah tekbiri, birinci ve ikinci teşehhüd (Ettehiyatü'ye oturma), korkulu durumlard a namaz kılma, bayram tekbirler i, cenaze tekbirler i ve bunlara benzer konularda görülen ve her ne kadar “Bazıları daha faziletli dir” deniyorsa da, aslında hepsi de şeriata uygun şıklar içeren farklılıklar da bu kategoriy e girer.
Şunu hemen belirteli m ki, bu tip ihtilafla r yüzünden bu ümmetin bazı gurupları arasında kan döküldüğü olmuştur. Kamet cümlelerini birer kere veya ikişer kere okumak ve benzeri tartışma konuları gibi ki, bu tutum haramın ta kendisidi r. Bu tip konularda işi o kadar ileri dereceye vardıran kimseleri n çoğunun ya kalblerin de bu tartışma konularının şıklarından biri lehine aşırı hassasiye t taşıdıklarını veya Peygamber imizin bu konudaki yukarda belgelend irdiğimiz yasaklama sına rağmen yasaklayıcı bir tavır takındıklarını görüyoruz.
Yine bu kategoriy e giren görüş ayrılıklarının bazılarında ifade tarzlarının farklılığına rağmen karşı karşıya gelen görüşlerin her ikisi de aslında ayni anlamda olabilir. Nitekim insanların çoğu ele alınan konunun ya tarifinde ya delillend irme biçiminde ya isimlendi rilmesind e ya tasnifind e veya başka bir zihni işleminde değişik kelimeler kullandıkları görülür. Arkasından da ya cahillikt en veya zulümden, bu önemsiz zıtlığı abartarak, taraflard an birini övmeye öbürünü yermeye kalkışır.
Yine bu tip görüş ayrılıklarının bazılarında karşı karşıya gelen şıklar farklı anlamlıdır ama aralarında bağdaşmazlık ve çelişki yoktur. Yani her ne kadar berikinin anlamı ötekininki ile ayni değilse de, hem beriki şık hem de öteki şık doğrudur. Bu, tartışmalarda sık sık rastlanan bir durumdur.
Bu tip görüş ayrılıklarının diğer kesiminde ise, her iki şık şeriata uygundur. Fakat adamın biri veya guruplard an biri beriki görüşü tutarken, öteki de öbür görüşü tercih etmiştir. Aslında görüşlerin veya yolların her ikisi de dince güzeldir. Fakat bir süre sonra yine ya cehalet veya zulüm yüzünden hiç bir yarar hiç bir bilgiye hatta hiç bir şuurlu niyete dayanmaksızın bu görüşlerden biri ya hor görülmeye veya üstün tutulmaya kalkışılır.
“Zıtlar arası ihtilafla ra” gelince; bu durumda ya usul veya detay (teferruat) ile ilgili iki çelişkili, iki uzlaşmaz görüşle karşı karşıyayız demektir. Bu söylediğimiz “Doğru tektir” diyen çoğunluğun yaklaşımı uyarıncadır. Yoksa “Her müçtehid, her ilmi araştırıcı doğru sonuca varır” diyenlere göre bu çeşit görüş ayrılıkları da “zıtlar arası ihtilafla r” doğal, “Benzerler arası ayrılıklar” kategoris ine girer.
Hiç şüphesiz görüş ayrılığının bu çeşidinde iş daha ciddi ve taraflar arası gerginlik daha yüksektir. Çünkü ortada iki çelişik görüş vardır. Fakat böyle çatışmalarda sık sık şu durumla karşılaşırız. Yanlış ve eğri şıkkı savunan tarafta az da olsa bir haklılık payı veya şu ya da bu oranda haklılığı gerektire cek ciddi bir delil vardır. Ama haklı taraf bu gerçeği içine sindireme yerek karşı tarafın görüşünü kökünden reddeder. O zaman da eğri taraf tamamen eğri ve doğru tarafda eğrilik, payı olan bir doğru olur.
Bu durum ehl-i sünnet alimlerin in kaderle, Allah'ın sıfatları ile sahabiler le ve bunlara benzer bazı konularla ilgili çoğu görüşlerinde görülebilir. Bu konularda bidat ehlinin durumu ise zaten bellidir. Yine bu duruma çoğu fıkıh alimleri arasında, daha doğrusu yakın dönemin çoğu fıkıh fetvaları arasında, rastlayab ildiğimiz gibi aynı durumu fıkıhçılarla tasavvufçular arasında ve tasavvufu n çeşitli tarikatle ri arasında da görebiliyoruz.
Allah'ın kendileri ne hidayet ve nur bağışladığı kimseler gerek Kuranda gerekse hadiste bu çeşit tutumlara getirilen yasaklama ların taşıdığı açık yararı görmekte gecikmez. Gerçi sağlıklı zihinler böyle bir tutumu prensip olarak reddederl er ki, bu nur üzerine nur olur. Fakat Allah'ın nur vermediği kimselerd e nurun kırıntısı bile bulunmaz.
“Benzerler arası ihtilafla r” da tarafların her ikisi de şüphesiz haklıdır. Fakat karşısındakine edep, kurallarını aşarak saldıran taraf kınanmıştır. Kur'an-ı Kerim böyle bir durumda her hangi bir taraftan saldın gelmediği takdirde her iki tarafı da övmüştür.
Nitekim Cenab-ı Allah (c.c.) şöyle buyuruyor:
“Hurma ağaçlarından her hangi bir şeyi kesmeniz, yahud ağaçları kökleri üzerinde bırakmanız hep Allah'ın izni ile ve O'nun yoldan çıkanları cezalandırması içindir.” (Haşr: 5)
Bilindiği gibi Beni Nadir olayı sırasında sahabiler savaş alanındaki hurma ağaçlarını kesme konusunda anlaşmazlığa düşmüşler, kimisi önüne düşen ağaçları keserken, kimisi kesmemişti. İşte ayet bu olayla ilgilidir . Aynı gerçeği dile getiren başka bir ayet de şöyledir:
“Davud ile Süleyman, içine davar giren ekin hakkında hüküm verdikler i zaman onların bu hükümlerine biz şahid idik. Biz o meselenin hükmünü Süleyman'a bildirmiştik. Ayrıca her ikisine de hüküm ve bilgi vermiştik.” (Enbiya: 78)
Görüldüğü gibi ayette “anlayış” ve “kavrama” yeteneği Süleyman'ın özelliği olarak belirtilm ekle birlikte hem Davud ve hem de Süleyman -selâm üzerlerine olsun- bilgi ve hüküm sahipleri olmakla övülmektedirler.
Yine Beni Kurayza Savaşı günü, Peygamber imiz'in (salât ve selâm üzerine olsun) verilmiş bir kararı dolaylı biçimde onaylaması ayni gerekçeye dayanır.
Bu savaşta bir ara:
“Beni Kurayza'nın yanına varıncaya kadar hiç kimse ikindiyi kılmasın.” diye seslenild iği duyulmuştu. Bunun üzerine Peygamber imiz de “Hayır, öyle olmaz” demeyerek:
“İkindi namazını vaktinde kılan kılsın. Vaktinde kılmayanlar ise Beni Kurayza'nın yanına varınca namazlarını kılarlar.” buyurmuştur.
(Benû Kurayza: İslamdan önce Medine çevresine yerleşen küçük bir Yahudi kabilesid ir. Evs oymağıyla barış antlaşması yapmışlardı.Medine'nin yakınlarında kaleleri, köşkleri ve ekin tarlaları vardı. Peygamber (salât ve selâm üzerine olsun) le savaşmıyacaklarına ve düşmana yardımcı olmayacak larına dair antlaşma yapmışlardı. Ne var ki, “Ahzab Günü” (Hendek Savaşı sırasında, Kureyş ve Gatafan kabileler inin bütün kollarıyla müslümanların üzerine yürüdükleri gün) Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun) ile yaptıkları sözleşmeyi bozdular. Kureyş Müşriklerine ve Gatafan Kabilesin e arka çıktılar. Ne zaman Allah, gönderdiği bir rüzgar aracılığıyla düşman ordularını dağıttı, Cebrail Allah'ın emriyle geldi Peygamber ve Ashabı'nın silahlarını aşağı koymadan, Benû Kurayza oymağına yönelmeleri gerektiğini bildirdi. Bunun üzerine Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun):
“Hiç kimse, Benî Kurayza'ya (oymağına) ulaşmadan, ikindi namazını kılmasın” buyurdu.
Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun) onları kuşattı. Bu kuşatma Sa'd b. Muaz'ın (Allah ondan razı olsun) onlar hakkındaki yargısını bildirmes ine kadar devam etti. O şu hükmü verdi:
“Savaşabilenleri öldürülsün, savaşamayanları ise esir edilsin.”
Rasûlüllah (salât ve selâm üzerine olsun) bu hükmü:
“Allah'ın hükmüyle hükmettin” sözüyle onayladı.
Kıssa hakkında daha geniş bilgi için bkz. İbn Kesir, El-Sire El-Nebeviye, c. 3, s. 223-243; Ayrıca s. El-Buhari, Kitab El-Megazi, Peygamber in Ahzab'da geri dönmesi, Beni Kurayza'ya Çıkması Ve Onları Kuşatması Babı, Feth El-Bâri, c. 7, s. 407-416.)
(Burada, Buhari ve Müslim'in ittifakla peygamber den rivayet ettikleri “Beni Kurayza'ya ulaşıncaya kadar kimse ikindi namazını kılmasın” hadisine işaret vardır. Bir kesim Sahabi “namaz vaktinde kılınır” prensibin den hareketle, ikindi namazını yolda kıldılar. Öteki kesimi ise, ikindi namazının vakti geçmesine rağmen.B. Kurayza'ya ulaşıncaya kadar namazı erteledil er. Rasûlüllah hepisinin yaptığını da onayladı. Müslim'de, ikindi yerine, öğle geçmektedir. Bkz. Buharî, Kitab El-Havf, İsteyenin binitli olduğu halde ima ile namaz kılabileceği babı, Feth El-Bârî, H. No: 946, c. 2, s. 436, Hadisin diğer bölümleri, H. No: 4119'da kaydedilm ektedir; Müslim, Kitab El-Cihad Ve El-Siyer, Savaşta Sür'atli Olma Babı, H. No: 1770, c. 3, s. 1391.)
Bu tutumun en kesin delili Peygamber imizin şu buyruğudur:
“Hakim, bir olayı araştırıp doğru hükme vardığı takdirde iki, araştırdığı halde doğru hükme varamadığı takdirde bir sevap elde eder.” (Buhari, Müslim'in üzerine birleştikleri bu hadisin sözcükleri şöyle başlıyor “İzâ Hakeme El-Hakim, Fectehede, Sümme Esâbe felehü Ecrani, Ve iza hakeme, fectehede, sümme ahdae felehü ecrun” Bkz. Sahih El-Buhari, Kitab El-Î'tisam, Bölüm; Hakim Bir Hükmü Araştırıp Doğruyu bulduğunda ya da Hata Ettiğinde, Sevabı, H. No: 7352. Feth El-Bârî, c. 13, s. 318; S. Müslim, Kitab El-Akdiye, Hakimin İçtihadında Doğruyu Bulması ya da Hata Etmesi Halinde Alacağı Karşılığın Anlatılması Bölümü, H. No: 1716, c. 3, s. 1342)
Bu anlamda daha başka hadisler de vardır. Kur'anda zikredile n bir ikinci ihtilaf çeşidinde ise ayni mesele ile ilgili olarak iki zümreden biri olan müminler övülmüş ve öbür zümre yerilmiştir.
Cenab-ı Allah (c.c.) şöyle buyuruyor:
“İşte biz bazı peygamber leri diğerlerinden üstün kıldık. Allah onlardan kimisi ile konuştu ve kimilerin i de dereceler ce yüceltti. Meryem oğlu İsa'ya da açık deliller verdik ve onu Ruh-ul Kuds ile destekled ik. Allah dileseydi onlardan sonra gelen milletler, kendileri ne açık deliller geldikten sonra birbirler ini öldürmezlerdi. Fakat anlaşmazlığa düştüler de onlardan kimi mümin ve kimi kafir oldu. Allah dileseydi, onlar biribirle rini öldürmezlerdi.” (Bakara: 253)
Ayetteki : “Takat anlaşmazlığa düştüler de onlardan kimi mümin ve kimi kâfir oldu.” ifadesi, bu zümrelerden biri olan müminleri övme ve öbür zümre olan kafirleri yerme anlamı taşır. Aşağıdaki ayet de bu anlamdadır:
“İşte bunlar Rabb'leri hakkında çatışan iki hasım taraftır. Bu taraflard an kafir olanlara ateşten elbiseler biçilmiştir. Başlarının üstünden de kaynar irinli sular dökülecektir onların.
Bununla bağırsakları ve derileri yarılacaktır. Ayrıca onlar için demir topuzlar da vardır. Her ne zaman cehennemd en ve onun ızdırabından çıkmak isterlers e, yine oraya döndürülürler. Ve onlara “Yanma azabını tadınız” denir.” (Hacc: 19-23)
Ebu Zerr'den -Allah ondan razı olsun- rivayet edildiğine göre Peygamber Efendimiz (salât ve selâm üzerine olsun) bu ayet hakkında şöyle buyurmuştur:
“Bu ayet Bedir savaşı sırasında biribirle ri ile vuruşan iki taraf hakkında, yani Ali, Hamza ve Ubeyde b. Haris ile Kureyş tarafından onların karşılarına çıkan Utbe, Şeybe ve Velid b. Utbe hakkında inmiştir.”
(Reşid Halife'lerin dördüncüsü, Peygamber imizin, amca oğlu ve damadı, Cennetle müjdelenen on kutlu kişiden biri ve Sahabi'nin ulularından olan Hz. Ali'nin asıl adı, Ali b. Ebi Talip b. Abdulmutt alip b. Haşir El-Kuraşî'dir. Hatice'den sonra müslüman olanların ilkidir. Hicret günü Rasûlüllah onu, yerine kendi yatağında bıraktı. Bütün savaşlarda Rasûlüllah'la birlikte bulundu. Savaşlardaki cengaverl iğiyle ünlüdür. Allah O'nun eliyle Hayber'in kapısını açtı. Sahabenin en doğru yargı veren ve en çok bilgili olanıydı. (Allah ondan razı olsun) Bkz. El-Bidaye Ve El-Nihaye, c. 7, s. 324, 362; İbn Sa'd Tabakat El-Kübra, c. 3, s. 19-40.)
(Hamza Abdulmutt alib, b. Haşim; Rasûlüllah'ın amcası ve süt kardeşidir. Sahabi'nin ulularındandır. Bi'setin ikinci yılı müslüman oldu. O'nun müslüman olması, müslümanları müşrikler karşısında güçlendirdi. Çünkü Hamza, Kureyş'in en cesuru ve en erdemlisi ydi. Hicret etti. Bedir ve Uhud Savaşlarına katıldı. Uhudda şehid oldu (H. 3). Allah'ın ve Rasûlü'nün arslanı diye anılıyordu. Bkz. Esed El-Gabe, c. 2, s. 46-50; İbn Sa'd Tabakat, c. 3, s. 8.)
(Rasûlüllah'ın amca oğlu, ulu Sahabî'dir. Asıl adı, Ubeyde b. Haris, b. Abdulmutt alib, b. Haşim El-Kuraşî'dir. Mekke'de ilk müslüman olanlarda ndır. Medine'ye hicret etti. Rasûlüllah'ın yanında saygın bir yeri vardı. Muhacirle rin ilk sancaktarı olan Haris, Bedir savaşına katıldı ve orada ünlü müşrik Utbe ile vuruştu. İki kılıç yarası aldı ve bu yaranın etkisiyle şehid oldu. (Allah ondan razı olsun) Bkz. Esed El-Ğabe, c. 2, s. 356-357.)
(Utbe ve Şeybe, Rabi'a b. Abdi Şems b. Abdi Menaf El-Kuraşi'dirler. Bunlar Rasûlüllah'a ve inananlar a düşman olan Mekke Müşriklerinin en serkeşleriydi (azılıları). Bkz. Esed El-Gâbe, El-Bidaye ve El-nihaye, c. 3, s. 273.)
Sözün kısası, bu ümmet arasında ihtirasla rın körüklenmesine yol açan ihtilafla rın çoğu, birinci kategoriy e giren ayrılıklardır. Bu ayrılıklar ihtirasla rı körüklemek bir yana işi, kan dökmeye, malları mubah saymaya, düşmanlık ve derin kin duygularının ekilmesin e kadar götürmüşlerdir. Çünkü taraflard an biri karşı tarafın haklılığını kabul edip, ona insaf göstermemekte tersine sahip olduğu haklılığa bir çok yanlışlıklar eklemekte dir. Tabii ki, karşı taraf da öyle.
Nitekim, Cenab-ı Allah (c.c.) şu ayetle insanın “ölçüyü aşmasını” ihtilafın kaynağı saymıştır.
“Oysa kendileri ne kitab verilenle r, onlara apaçık deliller geldikten sonra sırf birbirler ine karşı ölçüsüz tutumları yüzünden o kitab hakkında ihtilafa düştüler.”
Çünkü “ölçüyü aşmak” başkaları karşısında hiç bir sınır tanımaksızın haksızlığa girişmek demektir. Bu ümmete ibret olsun diye bu nokta Kur'anın bir çok yerinde tekrarlan arak vurgulanmıştır. Ebu Hureyre -Allah ondan razı olsun- tarafından rivayet edilen şu hadiste de Peygamber imiz (salât ve selâm üzerine olsun) mesele ile ilgili bir başka inceliği dile getiriyor:
“Size söylemediğim şeyler hakkında beni rahat bırakınız. Çünkü sizden öncekiler çok soru sordukları ve Peygamber lerine ters düştükleri için helak oldular. Ben size bir şeyi yasaklayınca ondan kaçınınız, buna karşılık size bir şey emredince onu elinizden geldiği oranda yerine getiriniz .” (Buharî, Kitab El-Î'tisam, Rasûlüllah'ın Sünneti'ne Uyma Babı, Feth El-Bârî, H. No: 7288, c. 13, s. 251; Müslim, Kitab El-Hacc, Haccın Ömürde Birkez Farz Olduğu Babı, H. No: 1337, c. 2, s. 975. Müslim, hadisi diğer senetlerl e de kaydediyo r. Bu senetleri n hepsi, Ebu Hureyre'ye dayanıyor. Kitab El-Fedail, Peygamber iz (salât ve selâm üzerine olsun) Saygınlığı, Zorunlulu k Olmadıkça Ona Çok Soru Sormayı Bırakma Babı, H. No: 1337, c. 4, s. 1830-1831.)
Görüldüğü gibi, Peygamber imiz sahabiler e emir vermediği şeyleri kurcalama malarını buyuruyor . Sebep olarak bu yüzden daha önceki ümmetlerin helak olduklarını belirtiyo r. Yani daha önceki ümmetler çok soru sordukları ve peygamber lerin dedikleri ne karşı çıktıkları için helak olmuşlardı. Nitekim bilindiği gibi Cenab-ı Allah bize Kur'anda İsrailoğullarının, cihad ve diğer bazı konularda Musa'nın emirlerin i dinlemedi klerini ve kendileri ne kurban etmelerin i emrettiği sığırın nitelikle ri hakkında ona bir çok sorular sorduklarını detaylı bir şekilde anlatmakt adır.
Burada şu noktayı belirteli m. Yukarıdaki hadiste sözü edilen: “Peygamber lere karşı ihtilaf ” dan maksad, -gerçi doğrusunu Allah bilir, ama- peygamber lere karşı gelmek, onların dedikleri ni yapmamak demektir. Hani hükümdara karşı gelindiği zaman “Halk, hükümdara karşı ihtilaf etti” denmesi bu isyan olayının bu şekilde ifade edilmesi gibi. Fakat ayette sözü edilen “ihtilaf” ise “halkın arasında beliren görüş ayrılıkları” anlamındadır. Gerçi bu ikisi biribirin den ayrılmaz, başka bir deyimle peygamber lere karşı beliren ihtilaf, halk arasında da ihtilafın doğmasına yol açar.
Ayrıca Kur'an hakkındaki ihtilaf, ya Kur'anın söz ve kelimeler i ile ilgili lafzı (sözel) bir görüş ayrılığı olur. Yukarıda anlattığımız farklı okuma şekilleri gibi. Ya da görüş ayrılığı ayetlerin yorumu ile ilgili olur. Yorum farklılıklarından kaynaklan an ihtilafla r ile ilgili olarak Ahmed b. Hanbel'in “Müsned” adlı hadis kitabının bir yerinde şöyle deniyor:
“Amr b. Şuayb'ın babasına dayanarak anlattığına göre dedesi şöyle diyor:
“Bir defasında bir kaç kişi Peygamber imizin kapısı yanında oturmuş konuşuyorlardı. Aralarından biri:
“Allah şöyle şöyle demedi mi?” dedi. Bunun üzerine bir başkası da:
“Allah şöyle şöyle demedi mi?” diye karşılık verdi. Bu tartışmayı işiten Rasûlüllah hemen dışarı fırladı, yüzünde Sanki nar taneleri açmıştı, hiddetli bir şekilde tartışmalara şöyle dedi:
“Size böyle yapmanız mı emredildi?” (veya size böyle mi emir gönderildi?) Yani Allahın kitabının bazı ayetleri ile diğer bazı ayetlerin i çarptırasınız (ayetler arasında çelişki arayasınız) diyemi emredildi niz? Sizden önceki ümmetler, işte bu gibi tutumları yüzünden helak oldular. Bu tip tartışmaların size hiç bir faydası yoktur. Size emrettikl erime bakıp onları yerine getiriniz ve size yasakladıklarıma bakıp onlardan vazgeçiniz.” (Müsned-i Ahmed, c. 2, s. 196. Raviler güvenilirdir. Hadisin benzerini İbn Mâce, eserinin girişinde (mukaddime) kaydediyo r. Bab, El-Kader, H. No: 85; c. 1, s. 33; Zevaid sahibi, İbn Mâce'nin bu hadisi için, “İsnadı sahih, ravileri güvenilirdir” diyor.)
25 (Amr b. Şuayb; Asıl adı, Amr b. Şuayb b. Muhammed b. Abdullah b. Amr b. El-As'dır. Hadis kritercil eri, (eleştirmen) hakkında çelişkili konuşuyorlar. Ama çoğunluk güvenilirliği görüşündedir. Ancak, babasından ve dedesinde n aldığı bazı hadisleri kabul etmiyorla r. Kendisi kişilik olarak güvenilirdir. İbn Hacer, El-Takrib'inde “Sadûkın” (doğru sözlü) diyor ve ondan dört hadis tahriç ediyor. Bkz. Takrib El-Tehzîb, c. 2, s. 74, Biyografi, 607; Tehzib El-Tehzib, c. 8, s. 48-55, Biyografi, No: 80.)
Yine aynı kaynakta Davud b. Ebu Hind'e dayanılarak belirtild iğine göre “Peygamber imiz bir defasında sahabiler in yanına çıkageldi, onlar o sırada kader konusunda tartışıyorlardı” Bundan sonra yukardaki hadis olduğu gibi nakledili yor.
Yine ayni kaynakta yer aldığına göre Amr b. Şuayb, babasına dayanarak dedesinin şöyle dediğini naklediyo r:
“Bir defasında ben ve kardeşim karşılığında bana kızıl develer bağışlansa razı olmayacağım bir toplantıya katılmıştık. Bir ara bir gurup yaşlı sahabinin Peygamber imizin kapısı önünde oturdukla rını gördük. Onların arasına girmek istemediğimiz için bir kenara çekilip oturduk. O sırada sahabiler Kur'an'ın bir ayetini okuyarak yüksek sesle üzerinde tartışmaya giriştiler. Bunun üzerine Rasûlüllah ansızın kapıya çıktı, yüzü kızarmıştı ve tartışan sahabiler in üzerine toprak saçarak şöyle buyurdu:
“Ağır olunuz, ey sahabiler im. Sizden önceki ümmetler bu yüzden helak oldular. Yani onlar Peygamber lerine ters düştükleri ve kendileri ne gelen kitabın hükümleri arasında çelişki aradıkları için helak oldular. Kur'an, bazı ayetleri ile diğer bazı ayetlerin i çürütmek, yalanlama k için değil, bütün ayetleri ile birbirini desteklem ek üzere inmiştir. Kur'anın bildiğiniz kısımlarını uygulayınız ve bilmediğiniz kısımlarını da bilenlere havale ediniz.” (Hadisi Ahmed İbn Hanbel, El-Müsned, c. 2, s. 181'de tahriç ediyor. Aynı Hadisi, c. 2, s. 185'de kısa olarak kaydediyo r.)
Yine aynı kaynağın ve aynı rivayet zincirini n belirttiğine göre:
“Peygamber imiz bir gün kapıya çıktı, o sırada bazı sahabiler kader hakkında konuşuyorlardı. Bu durumu gören Rasûlüllah'ın çehresinde kızgınlıktan sanki nar taneleri açmıştı. Tartışan sahabiler e şöyle buyurdu:
“Niye Kur'an'ın bazı kısımlarını diğer bazı kısımları ile karşı karşıya getiriyor sunuz? Sizden önceki ümmetler bu yüzden helak oldu.”
Hadisin ravisi sözlerini şöyle bağlıyor;
“Peygamber imizin katıldığım hiç bir toplantısı için bu kadar hayıflanmamıştım. Bunun kadar hayıflandığım, yazıklandığım bir toplantı olmamıştır. Çünkü ben o toplantıda yoktum.” (Müsned-i Ahmed, c. 2, s. 178.)
Görüldüğü gibi bu hadis Amr b. Şuayb'dan işitilerek bir kaç kanal tarafından rivayet edilmiştir. Öteyandan İbn-i Mace, “Sünen” adlı kaynak eserinde ayni hadisi Muaviye'ye dayanarak zikretmiştir.
Öteyandan Ahmed b. Hanbel (halife) Mütevekkil'e yazdığı mektupta bu hadise yer verdiği gibi hilafet sarayındaki tartışma sırasında karşısındakilere:
“Kuranın bazı ayetlerin i diğer bazı ayetlerin e karşı delil olarak kullanmamız yasaklanmıştır” dedi.
Çünkü bu değerli imam, bu hadise uymamanın, ona karşı çıkmanın yol açacağı büyük fesadı iyi biliyordu . Yine bu hadisle aynı anlama gelen başka bir hadise de Tirmizî Ebu Hureyre'ye dayanarak yer vermiştir.
(Mütevekkil Abbasî Halifeler inden olan bu kişinin asıl adı, Cafer, b. El-Mu'tasım, b. Harun El-Reşid b. Muhammed b. El-Mehdî b. Ebî Cafer, El-Mansur, El-Abbas'dır. H. 207'de doğdu. Kardeşi El-Vâsik'ten sonra halife oldu (h. 232). Hilafeti sırasında sünnetin korunmasına yardımcı oldu. Bid'at ve bid'atçıların tozduman olmasını sağladı. İmam Ahmed b. Hanbel'i, Kur'an'ın mahluk olduğu görüşünü yayanlara karşı verdiği mücadeleden ötürü yüceltti, hadis alimlerin in en üstünü olarak ününü yaydı. Bid'atçıların yayılmalarını engelledi . 247 h.'de vefat etti. (Allah ona rahmet eylesin) Bkz. El-Bidaye ve El-Nihaye, c. 10, s. 349-352.)
(İbn El-Cevzî, Menakib, El imam, Ahmed, isimli esirinin 461-462. sayfalarında bu mektupdan söz ediyor. Bu eseri Dr. Abdullah El-Türkî tahkik etmiş. Ebu Nuaym Hilye, c. 9, s. 216-217'de İmam Ahmed'in biyografi sini anlattığı kısımda, aynı mektub hakkında bilgi veriyor.)
