Ebu'l-Ferac d-Cevzî de der ki: Şayet bu fırkalar bilinmekte midir? denilecek olursa buna cevab şudur:
Bizler, ayrılmanın tefrikanın gerçekleştiğini biliyoruz. Fırkaların asıllarını da biliyoruz. Her bir fırkadan belli bir kesimin yine birçok fırkalara da ayrıldığını görüyoruz. Her ne kadar bütün bu fırkaların isimlerini ve görüşlerini tamamıyle bilemiyor isek dahi, bizler, bunlar arasında çıkmış bulunan şu asıl fırkaları biliyoruz: Haruriye, Kaderiye, Cehmiyye, Murci'e, Rafizîler ve Cebriyye...
Kimi ilim ehli de der ki:
İşte bütün sapık fırkaların aslı bu altı fırkadır. Bunların herbirisi de 12 fırkaya ayrılmıştır. Böylelikle bunların toplamı yetmiş iki fırka etmektedir.
Ehl-i sunnet dışında ateşte olan 72 fırka ve görüşleri şunlardır:
Haruriyye 12 fırkaya ayrılmıştır.
Ezrakîlerdir. Derler ki: Biz hiçbir kimsenin mu'min olduğunu bilemeyiz. Kendi görüşlerini kabul edenlerin dışında bütün ehl-i kıbleyi tekfir ederler.
İbâziye der ki: Bizim görüşümüzü kabul eden mu'mindir, ondan yüz çeviren ise munafıktır.
Sa'lebîler der ki: Allah herhangi bir kaza veya kader tayin etmemiştir.
Nazimiye der ki: Biz imanın ne olduğunu bilmiyoruz. Ve bütün yaratıklar mazurdur.
Halefiye'nin iddiasına göre ise, erkek olsun, kadın olsun kim cihadı terk ederse o kimse kâfir olur
Kuziyye (bazı nushalarda: Kureviyye, bazılarında da Kudriyye) derler ki: Kimsenin kimseye dokunmaya hakkı yoktur. Çünkü onun pislikten temiz olup olmadığını büemez, Tevbe edip gusledinceye kadar onunla oturup yemek yiyemez.
Tenziyye der ki: Kimse kimseye malım veremez. Çünkü belki o kişi malı hakkeden bir kimse değildir. Bunun yerine hak ehli ortaya çıkıncaya kadar onu yere gömer.
Şemrâhiyye der ki: Yabancı kadınlara dokunmakta bir sakınca yoktur. Çünkü onlar bir çeşit reyhandırlar.
Ahnesiyye der ki; Ölmüş bir kimseye ölümünden sonra ne hayır ulaşır, ne de şer,
Hakemiyye der ki: Her kim bîr yaratılmışın hükmüne başvurursa o kimse kâfirdir.
Mu'tezile der ki: Biz, Ali ve Muaviye'nin durumu hakkında şubhedeyiz. O bakımdan bizler her iki kesimden de beriyiz.
Afeymûniyye der ki: Bizim sevdiklerimizin rızası ile olmadıkça kimse imam olamaz.
Kaderiye de 12 fırkaya ayrılmıştır.
el-Akmeriyye : Yüce Allah'ın adaletinin şartlarından birisi de kullarını kendi işlerinde serbest bırakması ve kendilerinin masîyet işlemelerine de engel olmasıdır.
Seneviyye'nin iddiasına göre ise, hayır Allah'tan, şer şeytandandır.
Mu'tezile, Kur'ân-ı Kerîm'in mahlûk olduğunu söyleyip, rububiyetin sıfatların» inkâr eden kimselerdir.
Keysaniyye şöyle der: Bizler bu fiillerin Allah'tan mı, kullardan mı olduğunu bilemiyoruz. Aynı şekilde, daha sonra insanlar sevab mı görecek, ceza mı görecekler onu da bilemiyoruz.
Şeytaniye der ki: Allah şeytanı yaratmamıştır.
Şerikiye der ki: Küfür dışında bütün kötülükler kaderle tesbit edilmiştir.
Vekmiye der ki: Yaratıkların fiillerinin ve sözlerinin bir zatı (hakiki kişiliği) yoktur. Hasenenin de, seyyienin de bir zatı yoktur,
Zibriyye der ki (bazı nushalarda Zebunediyye): Allah'tan indirilmiş olan her bir kitap ile amel haktır. İster neshedici olsun, ister nesli edilmiş olsun.
Mes'adiyye (kimi nushalarda Mutebberiye)'nin iddiasma göre, isyan edib sonradan tevbe edenin tevbesi makbul değildir.
Nâkisiye'nin iddiasına göre ise, Rasûlullah (sav)'a olan bey'ati nakzeden (yani bozan) için günah yoktur.
Kasıhyye ise, İbrahim b. en-Nazzam'ın; her kîm Allah'ın bir şey olduğunu iddia ederse, o kimse kâfirdir, şeklinde sözüne tabi olmuşlardır.
Cehmiyye de aynı şekilde 12 fırkaya ayrılmıştır.
Muattıle'nin iddiasına göre, insan vehminden geçen her bir şey mahluktur, Allah'ın görüleceğini iddia eden kâfirdir.
Mureysiye der ki: Allah'ın sıfatlarının çoğunluğu mahluktur.
el-Meltezika ise, yaratıcı yüce Allah'ı her yerde kabul etmişlerdir.
Vâridiyye der ki: Rabbini bilen kimse cehenneme girmez. Oraya giren de bir daha ebediyyen çıkmaz.
Zenadika (kimi nushalarda Zeyarika) der ki; Hiçbir kimse rabbi olduğunu ileri süremez. Çünkü böyle bir iddia ancak duyuların idrâkinden sonra mümkün olabilir. İdrak olunamıyan bir şeyin varlığından ise söz edilemez.
Harkiyye'nin iddiasına göre, kâfiri ateş yalnız bir defa yakar, ondan sonra da ebediyyen yakılmış olarak kalır ve ateşin sıcaklığını duymaz.
Mahlûkiyye'nin iddiasına göre Kur'ân mahlûktur (yaratılmıştıtr).
Fâniye'nin iddiasına göre, cennet ve cehennem fanidir, yok olacaktır. Aralarından; bunlar yaratılmamıştır diyenleri de vardır.
Abdiyye (kimi nüshalarda î'riyye) ise, peygamberleri inkâr eder ve peygamberler aslında hakim (filizof) kimselerdir, derler.
Vakifiyye der ki: Biz, Kur'ân mahlûktur demeyiz, değildir de demeyiz.
Kabriyye ise, kabir azabını ve şefaati inkâr ederler.
Lafuziyye der ki: Brzim Kur'ân'ı teleffuz etmemiz mahluktur.
Murcie de 12 fırkaya ayrılmıştır
Târikiyye der ki: Yüce Allah'ın yaratıkları üzerinde kendisine iman dışında farz kıldığı bir yükümlülük yoktur. Her kim ona iman ederse dilediği her şeyi yapabilir.
Sâibiyye der ki: Yüce Allah, halkını dilediklerini yapsınlar diye sâib (serbest.) bırakmıştır.
Râciyye der ki: İtaat edene itaatkâr, isyan edene de isyankâr denilmez. Çünkü bizler, Allah nezdinde onun için neler olduğunu bilemiyoruz.
Sâlibiyye (bir nushada: Şâkkiyye) derler ki: İtaat imandan değildir.
Bekişiyye (üç nüshada: Beyhesiyye, bir nüshada da Beysemiyye) derler ki: İman bir ilimdir. Hakkı batıldan, helâli haramdan ayırd edecek bilgiye sahib olmayan bir kimse kâfirdir.
Ameliyye der ki: İman bir ameldir.
Mankusiyye der ki: İman artmaz ve eksilmez.
Mustesniye der ki: İstisna (inşallah ben muzminim, demek) imandandır
Muşebbihe der ki: (Allah'ın) görmesi bir görme gibidir, eli de bir el gibidir.
Haşviyye der ki; Bütün hadislerin hükmünü bir kabul ederler. Onlara göre, nafileyi terkeden bir kimse tarzı terketmiş kimse gibidir.
Zahiriyye ise, kıyası kabul etmeyenlerdir.
Bid'ıyye ise, bu ummet arasında bid'atleri ilk olarak ortaya koyan kimselerdir.
Râfızîler de 12 fırkaya ayrılmışlardır
Alevîler derler ki: Risalet görevi Ali'ye idi. Ancak Cebrail yanlışlık etti.
Emriyye derler ki: Ali, Muhammed'le emrinde (peygamberlik işinde) ortaktır.
Şia der ki: Ali (r.anh), Rasûlullah (s.a.v.)'dan sonra onun vasisi ve velîsidir. Ummet ondan başkasına bey'at etmek suretiyle kâfir olmuştur.
İskakiyye der ki: Nübüvvet Kıyamet gününe kadar kesintisiz olarak devam edecektir. Ehl-i Beyt ilmini bilen herkes peygamberdir.
Nâvusiyye der ki: Ali ümmetin en faziletlisidir. Her kim ondan başkasını ondan faziletli bilirse, kâfir olur.
İmamiye der ki: Dünya, Huseyin soyundan gelen bir imam olmaksızın var olmasına imkân yoktur, imama, Cebrail (a,s) ilim öğretir. O öldü mü, onun yerine bir başkasını getirir.
Zeydiye der ki: Huseyin soyundan gelenlerin hepsi, namazlarda imamdır. Onlardan birisinin bulunduğu yerde başkalarının arkasında namaz caiz değildir. İyi olsunlar, olmasınlar.
Abbasiye; Abbas'ın halifelik konusunda başkalarından önce geldiğini iddia ederler.
Tenâsukiyye der ki: Ruhlar arasında tenasüh vardır. İyilik yapan bir kim-senin ruhu çıkar ve onun yaşaması ile mutlu olacak bir canlıya girer.
Rec'ıyye'nin iddiasına göre, Ali ve arkadaşları dünyaya geri dönerler ve düşmanlarından İntikam alırlar.
Lâine (veya Lâiniyye) ise, Osman, Talha, Zubeyr, Muaviye, Ebu Musa, Âişe (r.anhum) ve başkalarına lanet okurlar.
Mutarabbisa abidlerin kılığına girerler ve her bir çağda işi kendisine nisbet edecekleri birisini nasb ederler. Onun bu ummetin Mehdisi olduğunu iddia ederler. O kişi öldü mü, bir başkasını nasb ve tayin ederler.
Cebriyye de 12 fırkaya ayrılmıştır. Bunlardan bir tanesi
el-Muztariyye adını alır. (Bazı nushalarda Muztaribe). Bunlar derler ki: Hiçbir insanoğlunun yaptığı bir fiil yoktur. Aksine her şeyi yapan Allah'tır.
Efâliye der kir Bizim yaptığımız bazı fiillerimiz vardır. Fakat, bizim o konuda bir istitaatımız (yapıp yapmama gücümüz) yoktur, Bizler, ancak bir iple bir tarafa sürüklenen hayvanlar gibiyiz.
Mefrâğiyye der ki: Her şey yaratılmış bulunmaktadır. Şu anda hiçbir şey yaratılmamaktadır.
Neccâriyye'nin iddiasına göre, yüce Allah insanları, yaptıkları fiillerinden dolayı değil, kendi fiili dolayısıyla azablandırmaktadır.
Mennâniyye der ki: Sen kalbinden geçene bak ve kalbinde hayır diye benimsediğin şeyi yap.
Kesbiyye der ki: Kul ne bir sevab kapanır, ne de cezayı gerektirecek bir şey.
Sâbikiyye der ki: İsteyen amel etsin, isteyen amel etmesin. Çünkü mutlu olan kimseye günahlarının bir zararı olmaz, bedbaht olan kimseye de iyiliğinin faydası olmaz.
Hibbiyye der ki: Her kim Yüce Allah'ın muhabbetinden bir kâse içecek olursa, onun üzerinden İslâm'ın rukunleriyle ibadet mükellefiyeti kalkar.
Havfiyye der ki: Yüce Allah'ı seven bir kimse O'ndan korkamaz. Çünkü seven sevdiğinden korkmaz.
Fikriyye (bazı nushalarda Firkiyye, bir nüshada Nekriyye şeklindedir) der ki: Kimin ilmî artarsa, o oranda üzerinden ibadet düşer.
Haşebiyye der ki: Dünya bütün kullar arasında eşittir. Ataları Âdem'in kendilerine bıraktığı miras bakımından birinin ötekine bir üstünlüğü yoktur.
Menniyye der kî: Fiil de bizdendir, istitâa (fiile güç yetirebiimek) da bize aittir.
*****
Bir diğer görüşe göre ise :
Şunlar olduğu tahmin ediliyor :
Ehl-i Sünnet 1
Hariciler 15
Mutezile 6,
Mürcie 12
Şiiler 32
Cehmiye 1
Neccariye 1
Darrariye 1
Kilabiye 1
Muşebbihe 3
Toplam : 73 Fırka
