J
Çevrimdışı
Hamza Broni & Tufeyl
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Hamd alemlerin rabbi, tüm mülkün sahibi olan Allah’a (azze ve celle), salat ve selam peygamberlerin sonuncusu Muhammed Mustafa’ya, onun temiz ailesine, şerefli ashabına ve tüm Müslümanlaradır.
Bundan sonra:
Genelde tüm dünyanın, özelde ise Müslümanların gündemini meşgul etmeye başlayan ‘Kripto paralar’ hakkında neredeyse herkes konuştu, fikrini söyledi. Kimi ‘elle tutulmuyor, haramdır’ dedi. Kimi ‘kağıt paradan farkı yok, helaldir’ dedi. Kimi de ‘arkasında devlet yok, kullanılamaz’ dedi. Akabinde benim de ilgimi çekmesiyle konuyu araştırmaya başladım ve muamelat fıkhında muteber olduğunu düşündüğüm hocalarımla konuyu istişare ettim ve kendilerinin de desteğiyle bu yazıyı kaleme almaya karar verdim. Derdimiz ne hakkı saptırmak ne de insanların boğazından haram lokma geçmesini sağlamaktır. Bundan rabbime sığınırım. Tek derdimiz meseleyi derinlemesine inceleyip, belki de geleceğin en muteber alım&satım aracı olabilecek veya birkaç sene sonra yok olup gidebilecek ‘kripto paralar’ hususunda hakka isabet etmektir. Siz kıymetli okurların, müftü (fetva veren) değil nakil (nakleden kimse) konumunda olduğumuzu bilmesini istiyorum. Yazıyı hazırlarken Türk & Arap hocalarımla uzun istişarelerde bulundum ve onlarca makale okudum. Genel olarak haram diyenlerin görüşlerini tez, helal görenlerinkini ise antitez olarak serdedeceğim.
“Eşyada asıl olan mübahlıktır” kaidesi gereğince bir eşyanın haram olması için şeri deliller gerekir. Bu sebeple helal olduğu düşünülen bir eşyanın helalliği ile ilgili yazı kaleme alınmaz. Ancak haram olduğunu söyleyenlerin tezlerine antitezler üretilebilir. Bu nedenle yazımızı genel anlamda DİB’nın ve sorularlaislamiyet.com sayfasının 24.02.2021’de vermiş olduğu “sakıncalıdır” fetvasını baz alarak şekillendireceğiz.
Konuya uzak olan kardeşlerimizin de meseleyi güzelce anlayabilmesi için, yazımızda sıkça kullanacağımız bazı ıstılahları 4. başlıkta açıkladık. İlk olarak onların okunmasını tavsiye ediyoruz.
Yazımızı 6 başlık altında değerlendireceğiz.
MAHZUR OLARAK GÖRÜLEN ETKENLER VE BUNLARA VERİLEN ANTİ TEZLER
İtibar edilmesi meselesinde ise, kripto paraların şu an en çok itibar gören paralardan biri olma yolunda ilerlediğini söyleyebiliriz. Halihazırda dünyanın en zenginlerinden sayılan insanlar ve adını duyurmuş büyük şirketler dahi bu paralara yatırım yapmakta ve ürettikleri ürünlerin bu paralarla satın alınabilmesini sağlamaktadır.
Garantörün bulunması aynı şekilde tehlike de arzedebilmektedir. Nitekim garantör o paraya güvensizliğin artmasına da vesile olabilir. Hepsi bir kenara altının garantörü de bulunmamaktadır. Aynı şekilde toplum veya şirketler de bir paranın garantörü olabilir.
DİB’nın yazısında da geçtiği üzere bir paranın para sayılabilmesi için “bu konuda esas olan insanların örfü, yani bir şeyi para olarak kabul etmeleri ve tedavülüdür.”
Antitez: Bu ibare insanlara dikte edilen ve kullanmaları emredilen hükmi paralar için geçerlidir. Yani bir topluma belli bir paranın kullanılması emredilecekse bu paranın güven barındırması gerekir. Bunun aksine gerek bitcoin, gerek block-chain zincirinde kullanılan diğer kripto paralar zaten bunlara güven duyan kimseler tarafından kullanılıyor. Bununla bereber günümüzde Suriye lirası, Irak dinarı gibi güven vermeyen birçok para birimi var, lakin bunların kullanılması haram görülmemektedir.
Antitez: Kripto paraları kullanan ve bunlardan kâr elde eden insanların bir kısmı evlerinde maden kazar gibi sanal madencilik yaparak bu paraların üretimine katkı sağlamakta ve gelir elde etmektedir. Özet olarak paranın nasıl üretildiği kullanıcılar tarafından gayet net bir biçimde bilinmektedir. Öğrenmek isteyenler de internette yapacakları kısa bir araştırma sonucunda yeterli malumata ulaşacaktır.
SORU&CEVAP
Soru: Kripto paralar cisim olarak alınamıyor. Bu durum haram olmasını gerektirir mi?
Cevap: Yukarda da belirtildiği gibi bir paranın para addedilmesi için örfen para sayılması kafidir. Geçmişte insanların deniz kabuğunu dahi değiş tokuş aracı olarak kabul ettikleri bilinmektedir.
Soru: Kripto para ile yapılan alışverişlerde “yeden bi yed” (elden ele) gerçekleşmemektedir. Bu durum kripto paraların kullanılmasını haram kılar mı?
Cevap: Günümüzde internet alışverişlerinin hepsinde durum aynıdır. Para elden ele geçmemekte ve para ile ürün aynı anda değiş tokuş edilmemektedir. Bu konuda örnekler çoğaltılabilir.
Soru: Kripto paraların arkasında Siyonistler mi var?
Cevap: Bu soruyu Bitcoin için değerlendireceğiz. Çünkü diğer kripto paraların ekseriyetle (zannımızca ibaresini düşmeliyiz çünkü toplamı 9000’i geçen tüm coin ve tokenları incelememiz mümkün değil) arkasında kimler olduğu ve şirketlerinin kimler tarafından yönetildiği bilinmektedir. Bitcoinin arkasında kimin veya kimlerin olduğunun bilinmediği doğrudur. Ancak kesin Siyonistler var söylemi delile muhtaçtır. Peki arkasında Siyonistler olsa ne olur? Bu soruya soruyla karşılık vermek istiyoruz: Dolar ve Euro’nun arkasında kimler var?
Soru: Kripto para alıp satmak beleş para kazanmak mıdır?
Cevap: Altın ve dolar gibi günümüzde yatırım aracı olarakta kullanılan para ve madenlerin de bu durumdan bir farkı yoktur. Nitekim bu işi hakkını vererek yapanlar saatlerce grafik izlemekte, haber takibi yapmakta ve mesai harcamaktadır. Binaen aleyh kripto paralar kesin bir kazanç sistemi de değildir. Coinin yatırımcılarının azalması veya güzel projeler geliştirememesi coinin kıymetini düşürür ve yatırımcısını zarara uğratır.
ŞERİ FAYDALARI VE ZARARLARI
Faydaları
İşlemlere girmeden önce gerekli eğitimi almak, yüksek meblağlar değil de zarar edildiğinde üzmeyecek meblağlarla girmek, panik satışı yapmamak ve rızkın âlemlerin rabbi olan Allah’ın elinde bulunduğunu güzelce kavramak.
Istılahlar
Blockchain
Blok zincir manasına gelen yazılımsal bir teknolojidir. Bir hesap defteri gibi düşünülebilir. İki taraf arasında gerçekleşen transfer (transaction) sisteme üye olanlar tarafından (node) kaydedilir. Bu işlemden sonra blok kapatılır ve yeni bir blok üretilir. Bloklar, incelenebilme özelliği ve şeffaf olmaları birlikte değiştirilemezdir. Yani sadece ekleme fonksiyonludur, çıkartma ya da düzenleme işlemi yoktur. Blockchain, veri depolama işlemlerinde aktif olarak kullanılır. Blockchain teknolojisi, kripto paralarda da (Bitcoin gibi) verilerin transferinde kullanılır. Böylece her transfer, bloklara işlenir ve kimin ne kadar veri alıp gönderdiği netleşmiş olur.
Bitcoin
Blockchain teknolojisi ile geliştirilmiş merkeziyetsiz dijital paralardan yalnızca birisi. Mucidi Satoshi’nin Bitcoin’in whitepaper’ında Bitcoin’in ortaya çıkma nedenini şöyle izah ediyor: “Asıl gereken, güven yerine kriptografik kanıta dayalı, iki istekli tarafın, üçüncü bir güvenilir tarafa gerek duymadan doğrudan birbiriyle işlem yapabilmelerini mümkün kılan bir elektronik ödeme sistemidir.“ Aslında her ne kadar dijital yahut sanal ifadesi insanlar tarafından sıkça kullanılsa da bu kağıt paraya kıyasen tercih edilen bir yakıştırmadır. Çünkü adından da anlaşılacağı üzere, aslında alınan ve satılan böylece transfer edilen bitcoin, işlemcilerin varlığını algıladığı “byte”tan ibarettir. Örneğin Bitcoin’in blockchain veri boyutu 390 GB’tır. Maksimum arzı ise 21 milyon adettir. Yazının yazdıldığı an itibariyle tedavülde 18.6 milyon kadar bitcoin vardır ve üretilmesi devam etmektedir. Üretimi ise kazım (mining) işlemleri ile yapılmaktadır.
Whitepaper
Herhangi bir coinin ait olduğu projeye dair detaylı bilgileri içeren makaleye verilen isimdir. Bu makalede yol haritası, neye çözüm ürettikleri ya da ne yapacakları yazar. Ayrıca coinin dağılımı hakkında da bilgiler içerir. Yatırım ya da alım-satım yapmadan evvel bakılması gerekir. Çünkü her coinin çıkış amacı oldukça farklı. Örneğin “Fun” ve “Win” coinleri, bahis ve casino sistemleri için geliştirilmiştir. Detaylı bilgiye, whitepaper’larından ulaşılabilir. Yatırım yahut alım satım yaparken bunu göz önünde bulundurmak gerekir. 2 numaralı dipnottaki link, Bitcoin’in whitepaper’ına aittir.
Kripto Borsası
Coinlerin değerlendiği, alım ve satımının mümkün olduğu borsalardır. Binance, Coinbase gibi KYC (kimlik doğrulamalı, legal) borsalar olduğu gibi değişim işlemleri yapabileceğiniz merkeziyetsiz (DeFi) borsalar da vardır. Bunlara örnek olarak da “Uniswap” ve “Pancakeswap” zikredilebilir. Bu tür değişim borsalarına soğuk cüzdanlarınızla (Metamask, TrustWallet gibi) bağlanabilirsiniz.
Spot İşlem
Normal alım satım işlemidir. Muayyen bir meblağ karşılığında herhangi bir coinden dilediğiniz kadar alabilirsiniz. Coini fiyatı alım yerinizden düştükçe zarar, yükseldikçe kâr edersiniz.
Marjin (Kaldıraçlı) İşlem
Marjin, diğer bir ifadeyle kaldıraç, bir alım satım ya da yatırım değil; teminat vermedir. Bir hissenin (lot, coin vs.) yönü hakkında tahminde bulunur ve buna göre pozisyon açarsınız. Pozisyonda marjin, size belli oranda kaldıraçla sermayenizden fazla işleme girmeyi mümkün kılar. Buna göre de kaldıraç oranınca kâr ya da zarar edersiniz.
Launchpad
Binance borsasında yeni piyasaya çıkacak olan coinlerin önceden belli pariteleri stake ederek kazanılmasına verilen isim.
Staking
Proof-of-Work (PoW) tabanlı coinlerde kazanım madencilik yapılarak elde ediliyor. Proof-of-Stake (PoS) tabanlı coinlerde ise kazanım, madencilik ile değil; stake ederek elde ediliyor. PoS, PoW’un yüksek enerji harcamasına, enflasyona ve yüksek gas fee meblağlarına (gönderim ücreti) bir alternatif olarak 2011 yıllarında düşünülmüş ve birkaç yıl içinde de hayata geçmiştir. Stake etmek, coinlerinizi cüzdanınızda kilitlemenizdir. Kilitlediğiniz süre boyunca belli oranda coin kazanırsınız. Staking, PoS tabanlı coinler için mühimdir. Çünkü sistemin varlığı ve güvenliği, staking vesiyle güçlenir. Çünkü sistemi gereksiz ya da çok sayıda işlemden korumuş olur. Ayrıca piyasa yapıcı yönü de genel olarak yukarı yönlüdür. Çünkü tedavüldeki miktar azalır. Pasif getiri sağlaması ve “paraya karşılık para” gibi algılanması nedeniyle faize benzetilmektedir. Bu açıdan yaklaşanların stakingden uzak durması daha doğru olur. Ancak staking’in geleneksel borç ilişkilerine benzemediğine dikkat çekelim. Stake ettiğiniz coinler, sistem tarafından kullanılmadığı için size bir kâr payı vermiş olmuyor. Hâsılı, ortada bir borçlu-alacaklı ilişkisi yok. Varlıklarınızı cüzdanda kilitlediğiniz için size ödül veriliyor. Yine de not düşmekte fayda var: Stake etme işlemi, küçük yatırımcılardan ziyade büyük yatırımcılara kazanç sağlar.
Kripto Para Yatırımcılığının Avantajları ve Dezavantajları
Pasif gelir elde etmenin yöntemlerinden biri de yatırım yapmaktır. Kripto paraların bir yatırım aracı olarak görülmesi, son zamanlarda en çok tartışılan meselelerinden birisi gibi duruyor. Kripto paraların volatilitesi, geleneksel borsalara nispeten daha fazladır. Bu açıdan bir tartışma meselesi olarak gündeme gelmesi bir nebze makuldür. Ancak Bitcoin gibi temel (major) coinlerin gelecek vaadettiği düşünüldüğünde bu volatilitenin yatırımcının lehine olacağı umulur. Bitcoinin grafiğine bakıldığında yatırımcısına inanılmaz bir kazanç sağladığı da şüphesizdir. Bitcoin ve Ethereum gibi büyük coinlerin yerel para birimlerinin volatilitesi ile karşılaştırıldığında (bilhassa gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerin) velev ki kazanç sağlamasın, parayı muhafaza ettiği görülür. Bunu şöyle bir örnekle izah edelim:
1 Eylül 2015’desiniz ve yatırım için ayırabileceğiniz 1000 liranız var. Bu tarihte de 250gr ekmeğin birim fiyatı tam 1 lira. Yani 1000 liranız ile 1000 adet ekmek alabiliyorsunuz. Bu tarihten itibaren 3 ihtimali değerlendirelim.
1 Eylül 2015
20 Nisan 2021
Bu örnekten yola çıkarak şu anlaşılmıştır ki yerel para biriminde muhafaza etmek, zaten paranızın kül olmasına benziyor. Haliyle parayı ya dolarda tutmak gerekiyor ya da başka bir paritede. Kripto paraların bu değerlenme potansiyeline bakılırsa dolardan bile daha kârlı olduğu görülür. Bunun sebebi de Bitcoin’in arzının sınırlı olmasıdır, yerel para birimleri gibi basıldıkça basılamaz. 21 milyon adet üretildikten sonra 21.000.001 adet olmayacaktır. Ayrıca ekonomik avantajlarda şunlar da zikredilebilir: Bankayı ortadan kaldırıyorsunuz. Bankaların yüksek komisyon, kesinti, evrak, limit, süre vb. birçok gereksiz ve zahmetli işlemlerinden kurtuluyorsunuz. Dakikalar içerisinde ve sembolik/komik işlem ücretleriyle Afrika’dan Asya’ya, Asya’dan Amerika’ya, Amerika’dan Ortadoğu’ya gönderim/alım/alışveriş yapabilirsiniz. Kimliğinizin de sadece rakamlardan ve harflerden ibaret olduğunu unutmadan ekleyelim.
İşin borsa ayağında dezavantaj olarak zikredilebilecek şeyler, genel olarak kişiseldir. Evvela yatırım yapılacak borsa, dikkatle ve titizlikle seçilmeli. İkincisi yatırım yapılacak meblağ, kaybedildiğinde kişiyi üzmeyecek kadar olmalıdır. Borç ve emanet parayla bu işin yapılması, ek strese sebep olur. Malum, borsa iniş ve çıkışlarla doludur ve marketin yazı gibi kışı da vardır. Büyük yükselişleri, büyük düşüşler takip edebilir. Hâsılı, işin başında paranızın tamamını kaybedebilme ihtimalini göze alarak, makûl meblağlar ile yatırım-trade yapılmalıdır. Tanımlamaları yaparken dikkat çekilen “whitepaper” olayına dikkat edilmelidir. Her coin, yatırım yapılmaya dinen uygun değildir. Kaldıraçlı işlemlerden ve “çok kazanma” hırsından uzak durulmalıdır. Ne yazık ki çok kazanma hırsı, hem dünyalık hem ahiretlik büyük hatalara sebep olabilir.
SONUÇ
NOT: TÜM BU ANLATILANLAR, YALNIZCA “SPOT IŞLEMLER” IÇIN GEÇERLIDIR. KALDIRAÇLI IŞLEMLER, ITTIFAKLA CAIZ GÖRÜLMEMEKTEDIR.
Yararlanılan Kaynaklardan Bazıları
Buradakileri kaynaklardan bazı caiz görmemekle birlikte bazıları tasnife gitmektedir. Örneğin Polas, Hasan, Muhibbullah ve Bhattacharjee makalelerinde PoW tabanlıların caiz, PoS tabanlıların ise haram olacağı kanaatini taşımaktadır.
islam-tr.org
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Hamd alemlerin rabbi, tüm mülkün sahibi olan Allah’a (azze ve celle), salat ve selam peygamberlerin sonuncusu Muhammed Mustafa’ya, onun temiz ailesine, şerefli ashabına ve tüm Müslümanlaradır.
Bundan sonra:
Genelde tüm dünyanın, özelde ise Müslümanların gündemini meşgul etmeye başlayan ‘Kripto paralar’ hakkında neredeyse herkes konuştu, fikrini söyledi. Kimi ‘elle tutulmuyor, haramdır’ dedi. Kimi ‘kağıt paradan farkı yok, helaldir’ dedi. Kimi de ‘arkasında devlet yok, kullanılamaz’ dedi. Akabinde benim de ilgimi çekmesiyle konuyu araştırmaya başladım ve muamelat fıkhında muteber olduğunu düşündüğüm hocalarımla konuyu istişare ettim ve kendilerinin de desteğiyle bu yazıyı kaleme almaya karar verdim. Derdimiz ne hakkı saptırmak ne de insanların boğazından haram lokma geçmesini sağlamaktır. Bundan rabbime sığınırım. Tek derdimiz meseleyi derinlemesine inceleyip, belki de geleceğin en muteber alım&satım aracı olabilecek veya birkaç sene sonra yok olup gidebilecek ‘kripto paralar’ hususunda hakka isabet etmektir. Siz kıymetli okurların, müftü (fetva veren) değil nakil (nakleden kimse) konumunda olduğumuzu bilmesini istiyorum. Yazıyı hazırlarken Türk & Arap hocalarımla uzun istişarelerde bulundum ve onlarca makale okudum. Genel olarak haram diyenlerin görüşlerini tez, helal görenlerinkini ise antitez olarak serdedeceğim.
“Eşyada asıl olan mübahlıktır” kaidesi gereğince bir eşyanın haram olması için şeri deliller gerekir. Bu sebeple helal olduğu düşünülen bir eşyanın helalliği ile ilgili yazı kaleme alınmaz. Ancak haram olduğunu söyleyenlerin tezlerine antitezler üretilebilir. Bu nedenle yazımızı genel anlamda DİB’nın ve sorularlaislamiyet.com sayfasının 24.02.2021’de vermiş olduğu “sakıncalıdır” fetvasını baz alarak şekillendireceğiz.
Konuya uzak olan kardeşlerimizin de meseleyi güzelce anlayabilmesi için, yazımızda sıkça kullanacağımız bazı ıstılahları 4. başlıkta açıkladık. İlk olarak onların okunmasını tavsiye ediyoruz.
Yazımızı 6 başlık altında değerlendireceğiz.
- Mahzur olarak görülen etkenler ve bunlara verilen anti tezler
- Soru&Cevap
- Şeri Faydaları ve Zararları
- Istılahlar
- Avantaj ve Dezavantajları
- Sonuç
MAHZUR OLARAK GÖRÜLEN ETKENLER VE BUNLARA VERİLEN ANTİ TEZLER
1. Tez:“İslami finans açısından parada aranan ölçü, kıymette istikrar ve ona itibar edilmesidir. Bunun için de paraların arkasında bir garantör bulunmalıdır. Garantör toplum olabileceği gibi toplumu temsilen devlet veya başka bir müessese hatta paranın dayandığı sistemin kendisi de olabilir. Para olarak kullanılan şeyin ölçüsü, ham maddesinin ne olduğu değil; bu konuda esas olan insanların örfü, yani bir şeyi para olarak kabul etmeleri ve tedavülüdür. Anılan kriterleri taşıdıktan sonra paranın mal, maden, kâğıt, kaydî, elektronik ya da kripto birim olması arasında fark yoktur. Bir şeyin içsel/hakiki değere sahip olup olmaması onun para olma hükmünü etkilememektedir. Nitekim Kur’an ve sünnette neyin para olup olmadığı konusunda bir tanım veya belirlemede bulunulmamıştır.”
Antitez: Elimizde bulundurduğumuz Türk lirası 10-15 yılda %700’den fazla değer kaybetti. Sadece birkaç sene içinde bile %100’lere varan değer kaybına uğradı. Altın gibi bir maden dahi 2020 Kasım ayı ile 2021 Şubat ayı arasında ortalama %30’luk bir değer kaybı yaşadı. Suriye, Irak ve Venezuela gibi ülkelerin paralarını zikretmiyoruz dahi. Hal böyleyken çıkıp da bu para ve madenler kullanılamaz diyebilir miyiz?İtibar edilmesi meselesinde ise, kripto paraların şu an en çok itibar gören paralardan biri olma yolunda ilerlediğini söyleyebiliriz. Halihazırda dünyanın en zenginlerinden sayılan insanlar ve adını duyurmuş büyük şirketler dahi bu paralara yatırım yapmakta ve ürettikleri ürünlerin bu paralarla satın alınabilmesini sağlamaktadır.
Garantörün bulunması aynı şekilde tehlike de arzedebilmektedir. Nitekim garantör o paraya güvensizliğin artmasına da vesile olabilir. Hepsi bir kenara altının garantörü de bulunmamaktadır. Aynı şekilde toplum veya şirketler de bir paranın garantörü olabilir.
DİB’nın yazısında da geçtiği üzere bir paranın para sayılabilmesi için “bu konuda esas olan insanların örfü, yani bir şeyi para olarak kabul etmeleri ve tedavülüdür.”
2. Tez: “Kâğıt paralardan itibaren tedavüldeki paraların tamamına yakınının itibari veya kaydi nitelikte oldukları unutulmamalıdır. Bunlar madeni paralar gibi hakiki bir değer içermediklerinden, manipüle, aldatma ve değeri dışında dalgalanmalara daha fazla açıktır. Bu sebeple, paranın istikrar ve itibarını koruma imkânlarına yönelik araştırmalar yapılırken diğer taraftan kripto paralar gibi yeni paraların zayıf noktaları ve yol açacağı muhtemel mağduriyetler konusunda da toplum ve ilgili paydaşlar uyarılmalıdır.”
Antitez: İtibar ve istikrar meselesinde gerekenleri yukarıda zikrettik. Manipülasyon meselesinde ise gene birçok para kripto paralarla aynı seviyededir. Öyle ki Amerika’da Biden hükümeti Türkiye aleyhine bir açıklama yaptığında TL ciddi düşüşler yaşayabiliyor. Bu konuda örnekler çoğaltılabilir.3. 4. ve 5. Şıklarda mahzur olarak zikredilen bir şey olmadığı için buraya aktarma ihtiyacı hissetmedik.
6.Tez: Mevcut haliyle kripto paraların “para” olarak kullanımı, ortaya çıkan veya çıkması muhtemel olumsuzluklar sebebiyle İslami finans ilkeleri açısından uygun gözükmemekle birlikte bu, ilgili paraların dayandığı blokzincir teknolojisinden kaynaklı değildir. Bu çerçevede İslami finans alanında da blokzincir teknolojisi yanında diğer finansal teknolojilerden azami derecede faydalanılması yoluna gidilmelidir.
Antitez: Faiz veren ve vermeyen tüm bankaların kredi kartları kullanılmakta ve onlar da muhtemel olumsuzlukları barındırmaktadır. Örneğin, kullanıcının telefonuna gönderilen virüsler nedeniyle kendi şifresiyle tüm parası çekilmekte ve kullanıcı banka karşısında hiçbir hak iddia edememektedir. Hal böyleyken ve muhtemel olumsuzluklar daha da çoğaltılabilecekken bir fetva kurumu çıkıp da internet bankacılığı kullanmak mahzurludur deyip haram olduğunu söylemiş midir? Kripto para cüzdanına sahip kimselerin hesaplarına yapılan saldırıların çoğu, kullanıcıların yeterli tedbiri almamasından ve kripto paraların altyapılarının bankalar kadar eski olmamasındandır. Gün geçtikçe altyapıları daha da güçlü hale gelmektedir.7.Tez: Kripto paraların bir takım olumsuz yönleri bulunmakla birlikte kara para aklama, illegal yapılara finans sağlama, belirsizliğe bağlı yüksek risk, para sahiplerinin meçhuliyeti, yasal dayanaktan yoksunluk gibi olumsuzlukları da barındırmaktadır.
Antitez: Kripto paralar 15 sene önce yokken kara para aklama işlemlerinin çoğu dolar üzerinden yapılmaktaydı. Ancak dolar kullanmak haramdır diyen olmadı. Binaen aleyh bu konuda ufak bir araştırma yapacak olan herkes, Bitcoinin yayılmaya başladığı senelerde dünyadaki kara para aklama işlemlerinin boyutunun Bitcoinin toplam hacminden çok daha fazla olduğunu görebilir. Yüksek risk hususunda ise birkaç yıl içinde %300’lere varan kayıplar yaşayan bazı kağıt birimlerinin akla getirilmesini isteyeceğiz. Para sahiplerinin mechuliyeti şer’i bir sorun değildir. Yani İslam’da para sahipleri belli olmalı diye bir şart yoktur. Bununla birlikte genel anlamda büyük kripto borsaları kendi kimliğinizle kayıt olmanızı zorunlu hale getirmektedir. Yasal dayanak bazı ülkede bulunmaktadır. Türkiye de vergilendirme çalışmalarına başlamış durumda. Vergilendirme işlemleri akabinde yasal dayanağı da getirmektedir.8.Tez:“Dijital para birimlerinin üretiminde maliyetler yüksektir. Mecazen madencilik olarak isimlendirilen bu faaliyet için gerekli olan işlemcilerin ve bilgisayarların kurulumu pahalı, tükettikleri elektrik enerjisi oldukça fazladır. Ayrıca üretim tedricen zorlaştığından çok fazla zaman almaktadır. Kripto paralarla ilgili değerlendirmelerde bu konu da göz önüne alınmalıdır.”
Antitez: Bir paranın veya madenin üretiminın pahalı olması veya çokça zaman alması haram olduğunu göstermez. Örneğin altın ve elmasın da çıkartılması yüksek maliyetler içermekte ve uzunca zaman almaktadır. Hatta bu madenler çıkartılırken Afrika’da pek çok insan sömürülmektedir. Bitcoin kazımı ise sadece bu işi isteyerek ve bundan gayet iyi meblağlarda paralar kazanan kimseler tarafından yapılmakır.9.Tez:“Kripto paralar, şifreli bir elektronik cüzdanda muhafaza edilmektedir. Dolayısıyla şifrenin unutulması veya başkaları tarafından ele geçirilmesi durumunda o paralara ulaşmak imkânsız bir hal alır. Aynı şekilde bu paralara sahip olan bir kimsenin ölmesi halinde paraların miras yoluyla varislerine intikali ile ilgili bir düzenleme henüz söz konusu değildir. Bu da fıkhî açıdan malın korunması maksadına aykırı olarak görülebilir.”
Antitez: Yukarda zikredilen ilk mahzur insanın parasını bir yerde unutma tehlikesi ve cüzdanını çaldırmasının mümkünlüğü ile eşdeğerdir. Gerekli teknolojik tedbirler alındığında ve şifreler muhafaza edildiğinde bu tarz olumsuzlukların gerçekleşmesi kağıt paralara nispeten daha azdır. Miras meselesinde iki tane mahzur olabilir. Birincisi: Kullanıcının şifresini aile bireylerine söylemeden ve telefonundaki uygulamayı silmiş olarak ölmesidir. Bu tehlike şifreyi bir kağıda yazıp gerekli yerlerde muhafaza edilerek ortadan kaldırılabilir. Lakin bu da yeterli bir cevap olarak görülmezse bir avukatla yaptığımız müzakere sonucunda şunu söyleriz: Günümüzde Amerika vb ülkelerde gayri menkul alan veya bir Amerikan bankasına para yatıran kişi öldüğünde Amerika devleti, bu gayri menkul veya paralardan mirasçıları haberdar etmemektedir. O halde yurt dışında mirasçılara haber vermeden yatırım yapmak caiz değil midir? Aynı şekilde yurt dışında ikinci bir evlilik yapan, bu evlilikten çocuk sahibi olan, sonrasında bunu resmi kayıtlara geçirmeden ölen biri haram mı işlemiştir? Nitekim bu çocuğun yurt dışından gelip resmi mirasçı olabilmesi çok ama çok zordur. Parasını çocuklarına haber vermeden gömen kişi de bu durumun örneklerinden biridir. İkincisi ise miras dağıtım konusudur: Eğer miras dağıtımı şifreyi elinde bulunduranın insiyatifine kalmış denirse şöyle cevap verilebilir: Bu durum laik devletlerin miras dağıtımında da aynıdır, nitekim şeri bir insiyatif bulundurmayan bir kız, abilerinin hakkını çiğneyebilir.10. Tez: “Konuyla ilgili değerlendirmeler dikkate alındığında netice itibariyle kripto paraların aslen mubah oldukları; ancak bazı İslam hukuk araştırmacılarının yukarıda bahsi geçen mahzurlara yol açtıklarından şer‘an sakıncalı sonuçlara götürmesi kesin veya kuvvetle muhtemel sedd-i zerai konular kapsamına dahil ederek caiz görmedikleri anlaşılmaktadır. Bu olumsuzluklar ortadan kaldırıldığında veya minimize edildiğinde caiz olmalarının önünde bir engel kalmayacaktır.”
Antitez: Genel anlamda zikredilenlerin mahzur olduğu tarafımızca da makbuldür lakin zikredilen tüm mahzurların altında ve gümüşte de bulunduğu anlaşılmalıdır. Bu nedenle kripto paralar haramdır denilecekse altın, dolar vb maden ve paraların da edinilmesinin haram olması gerektiğidir.11.Tez: “Bir paranın caiz olabilmesi için kullanıcılar arasında değiştirilebilmesi veya kıymet ölçüsü olarak genel kabul gören, kaynağı itibariyle kullanıcılara güven veren bir özellikte olması gerekiyor.”
Antitez: Bu ibare insanlara dikte edilen ve kullanmaları emredilen hükmi paralar için geçerlidir. Yani bir topluma belli bir paranın kullanılması emredilecekse bu paranın güven barındırması gerekir. Bunun aksine gerek bitcoin, gerek block-chain zincirinde kullanılan diğer kripto paralar zaten bunlara güven duyan kimseler tarafından kullanılıyor. Bununla bereber günümüzde Suriye lirası, Irak dinarı gibi güven vermeyen birçok para birimi var, lakin bunların kullanılması haram görülmemektedir.
12.Tez: “Para olarak bilinen değişim aracının kendi özünde yani üretim şeklinde, sürüm aşamalarında ve muhataplık niteliğinde büyük belirsizlik (garar) içerip içermemesi,”
Antitez: Kripto paraları kullanan ve bunlardan kâr elde eden insanların bir kısmı evlerinde maden kazar gibi sanal madencilik yaparak bu paraların üretimine katkı sağlamakta ve gelir elde etmektedir. Özet olarak paranın nasıl üretildiği kullanıcılar tarafından gayet net bir biçimde bilinmektedir. Öğrenmek isteyenler de internette yapacakları kısa bir araştırma sonucunda yeterli malumata ulaşacaktır.
SORU&CEVAP
Soru: Kripto paralar cisim olarak alınamıyor. Bu durum haram olmasını gerektirir mi?
Cevap: Yukarda da belirtildiği gibi bir paranın para addedilmesi için örfen para sayılması kafidir. Geçmişte insanların deniz kabuğunu dahi değiş tokuş aracı olarak kabul ettikleri bilinmektedir.
Soru: Kripto para ile yapılan alışverişlerde “yeden bi yed” (elden ele) gerçekleşmemektedir. Bu durum kripto paraların kullanılmasını haram kılar mı?
Cevap: Günümüzde internet alışverişlerinin hepsinde durum aynıdır. Para elden ele geçmemekte ve para ile ürün aynı anda değiş tokuş edilmemektedir. Bu konuda örnekler çoğaltılabilir.
Soru: Kripto paraların arkasında Siyonistler mi var?
Cevap: Bu soruyu Bitcoin için değerlendireceğiz. Çünkü diğer kripto paraların ekseriyetle (zannımızca ibaresini düşmeliyiz çünkü toplamı 9000’i geçen tüm coin ve tokenları incelememiz mümkün değil) arkasında kimler olduğu ve şirketlerinin kimler tarafından yönetildiği bilinmektedir. Bitcoinin arkasında kimin veya kimlerin olduğunun bilinmediği doğrudur. Ancak kesin Siyonistler var söylemi delile muhtaçtır. Peki arkasında Siyonistler olsa ne olur? Bu soruya soruyla karşılık vermek istiyoruz: Dolar ve Euro’nun arkasında kimler var?
Soru: Kripto para alıp satmak beleş para kazanmak mıdır?
Cevap: Altın ve dolar gibi günümüzde yatırım aracı olarakta kullanılan para ve madenlerin de bu durumdan bir farkı yoktur. Nitekim bu işi hakkını vererek yapanlar saatlerce grafik izlemekte, haber takibi yapmakta ve mesai harcamaktadır. Binaen aleyh kripto paralar kesin bir kazanç sistemi de değildir. Coinin yatırımcılarının azalması veya güzel projeler geliştirememesi coinin kıymetini düşürür ve yatırımcısını zarara uğratır.
ŞERİ FAYDALARI VE ZARARLARI
Faydaları
- Asla kesin olmamakla birlikte, bilinçli bir şekilde işlem yapan Müslümanların maddi ek kaynak elde edebilmesi.
- Bankaların gün geçtikçe hadlerini aşarak yardım için toplanan bazı hesaplardaki paralara el koyduğu bu dönemde güvenli para transferlerinin sağlanabilmesi
- Dengeli ve bilinçli olarak kullanılmadığında para hırsını artırması
- İbadetlerdeki huşuyu bozması
- Haddinden fazla ekran başında durma ve sosyal çevreden uzaklaşma gibi.
İşlemlere girmeden önce gerekli eğitimi almak, yüksek meblağlar değil de zarar edildiğinde üzmeyecek meblağlarla girmek, panik satışı yapmamak ve rızkın âlemlerin rabbi olan Allah’ın elinde bulunduğunu güzelce kavramak.
Istılahlar
Blockchain
Blok zincir manasına gelen yazılımsal bir teknolojidir. Bir hesap defteri gibi düşünülebilir. İki taraf arasında gerçekleşen transfer (transaction) sisteme üye olanlar tarafından (node) kaydedilir. Bu işlemden sonra blok kapatılır ve yeni bir blok üretilir. Bloklar, incelenebilme özelliği ve şeffaf olmaları birlikte değiştirilemezdir. Yani sadece ekleme fonksiyonludur, çıkartma ya da düzenleme işlemi yoktur. Blockchain, veri depolama işlemlerinde aktif olarak kullanılır. Blockchain teknolojisi, kripto paralarda da (Bitcoin gibi) verilerin transferinde kullanılır. Böylece her transfer, bloklara işlenir ve kimin ne kadar veri alıp gönderdiği netleşmiş olur.
Bitcoin
Blockchain teknolojisi ile geliştirilmiş merkeziyetsiz dijital paralardan yalnızca birisi. Mucidi Satoshi’nin Bitcoin’in whitepaper’ında Bitcoin’in ortaya çıkma nedenini şöyle izah ediyor: “Asıl gereken, güven yerine kriptografik kanıta dayalı, iki istekli tarafın, üçüncü bir güvenilir tarafa gerek duymadan doğrudan birbiriyle işlem yapabilmelerini mümkün kılan bir elektronik ödeme sistemidir.“ Aslında her ne kadar dijital yahut sanal ifadesi insanlar tarafından sıkça kullanılsa da bu kağıt paraya kıyasen tercih edilen bir yakıştırmadır. Çünkü adından da anlaşılacağı üzere, aslında alınan ve satılan böylece transfer edilen bitcoin, işlemcilerin varlığını algıladığı “byte”tan ibarettir. Örneğin Bitcoin’in blockchain veri boyutu 390 GB’tır. Maksimum arzı ise 21 milyon adettir. Yazının yazdıldığı an itibariyle tedavülde 18.6 milyon kadar bitcoin vardır ve üretilmesi devam etmektedir. Üretimi ise kazım (mining) işlemleri ile yapılmaktadır.
Whitepaper
Herhangi bir coinin ait olduğu projeye dair detaylı bilgileri içeren makaleye verilen isimdir. Bu makalede yol haritası, neye çözüm ürettikleri ya da ne yapacakları yazar. Ayrıca coinin dağılımı hakkında da bilgiler içerir. Yatırım ya da alım-satım yapmadan evvel bakılması gerekir. Çünkü her coinin çıkış amacı oldukça farklı. Örneğin “Fun” ve “Win” coinleri, bahis ve casino sistemleri için geliştirilmiştir. Detaylı bilgiye, whitepaper’larından ulaşılabilir. Yatırım yahut alım satım yaparken bunu göz önünde bulundurmak gerekir. 2 numaralı dipnottaki link, Bitcoin’in whitepaper’ına aittir.
Kripto Borsası
Coinlerin değerlendiği, alım ve satımının mümkün olduğu borsalardır. Binance, Coinbase gibi KYC (kimlik doğrulamalı, legal) borsalar olduğu gibi değişim işlemleri yapabileceğiniz merkeziyetsiz (DeFi) borsalar da vardır. Bunlara örnek olarak da “Uniswap” ve “Pancakeswap” zikredilebilir. Bu tür değişim borsalarına soğuk cüzdanlarınızla (Metamask, TrustWallet gibi) bağlanabilirsiniz.
Spot İşlem
Normal alım satım işlemidir. Muayyen bir meblağ karşılığında herhangi bir coinden dilediğiniz kadar alabilirsiniz. Coini fiyatı alım yerinizden düştükçe zarar, yükseldikçe kâr edersiniz.
Marjin (Kaldıraçlı) İşlem
Marjin, diğer bir ifadeyle kaldıraç, bir alım satım ya da yatırım değil; teminat vermedir. Bir hissenin (lot, coin vs.) yönü hakkında tahminde bulunur ve buna göre pozisyon açarsınız. Pozisyonda marjin, size belli oranda kaldıraçla sermayenizden fazla işleme girmeyi mümkün kılar. Buna göre de kaldıraç oranınca kâr ya da zarar edersiniz.
Launchpad
Binance borsasında yeni piyasaya çıkacak olan coinlerin önceden belli pariteleri stake ederek kazanılmasına verilen isim.
Staking
Proof-of-Work (PoW) tabanlı coinlerde kazanım madencilik yapılarak elde ediliyor. Proof-of-Stake (PoS) tabanlı coinlerde ise kazanım, madencilik ile değil; stake ederek elde ediliyor. PoS, PoW’un yüksek enerji harcamasına, enflasyona ve yüksek gas fee meblağlarına (gönderim ücreti) bir alternatif olarak 2011 yıllarında düşünülmüş ve birkaç yıl içinde de hayata geçmiştir. Stake etmek, coinlerinizi cüzdanınızda kilitlemenizdir. Kilitlediğiniz süre boyunca belli oranda coin kazanırsınız. Staking, PoS tabanlı coinler için mühimdir. Çünkü sistemin varlığı ve güvenliği, staking vesiyle güçlenir. Çünkü sistemi gereksiz ya da çok sayıda işlemden korumuş olur. Ayrıca piyasa yapıcı yönü de genel olarak yukarı yönlüdür. Çünkü tedavüldeki miktar azalır. Pasif getiri sağlaması ve “paraya karşılık para” gibi algılanması nedeniyle faize benzetilmektedir. Bu açıdan yaklaşanların stakingden uzak durması daha doğru olur. Ancak staking’in geleneksel borç ilişkilerine benzemediğine dikkat çekelim. Stake ettiğiniz coinler, sistem tarafından kullanılmadığı için size bir kâr payı vermiş olmuyor. Hâsılı, ortada bir borçlu-alacaklı ilişkisi yok. Varlıklarınızı cüzdanda kilitlediğiniz için size ödül veriliyor. Yine de not düşmekte fayda var: Stake etme işlemi, küçük yatırımcılardan ziyade büyük yatırımcılara kazanç sağlar.
Kripto Para Yatırımcılığının Avantajları ve Dezavantajları
Pasif gelir elde etmenin yöntemlerinden biri de yatırım yapmaktır. Kripto paraların bir yatırım aracı olarak görülmesi, son zamanlarda en çok tartışılan meselelerinden birisi gibi duruyor. Kripto paraların volatilitesi, geleneksel borsalara nispeten daha fazladır. Bu açıdan bir tartışma meselesi olarak gündeme gelmesi bir nebze makuldür. Ancak Bitcoin gibi temel (major) coinlerin gelecek vaadettiği düşünüldüğünde bu volatilitenin yatırımcının lehine olacağı umulur. Bitcoinin grafiğine bakıldığında yatırımcısına inanılmaz bir kazanç sağladığı da şüphesizdir. Bitcoin ve Ethereum gibi büyük coinlerin yerel para birimlerinin volatilitesi ile karşılaştırıldığında (bilhassa gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerin) velev ki kazanç sağlamasın, parayı muhafaza ettiği görülür. Bunu şöyle bir örnekle izah edelim:
1 Eylül 2015’desiniz ve yatırım için ayırabileceğiniz 1000 liranız var. Bu tarihte de 250gr ekmeğin birim fiyatı tam 1 lira. Yani 1000 liranız ile 1000 adet ekmek alabiliyorsunuz. Bu tarihten itibaren 3 ihtimali değerlendirelim.
1 Eylül 2015
- Yerli para biriminde muhafaza etmek: 1000 TL = 1000 Ekmek
- Dolar almak: 1000 TL = 333 USD
- Bitcoin almak: 1000 TL = 1 BTC
20 Nisan 2021
- Yerli para biriminde muhafaza ettik: 1000TL = 500 Ekmek
- Dolar aldık: 333 USD = 2.705 TL
- Bitcoin aldık: 1 BTC = 453.975 TL
Bu örnekten yola çıkarak şu anlaşılmıştır ki yerel para biriminde muhafaza etmek, zaten paranızın kül olmasına benziyor. Haliyle parayı ya dolarda tutmak gerekiyor ya da başka bir paritede. Kripto paraların bu değerlenme potansiyeline bakılırsa dolardan bile daha kârlı olduğu görülür. Bunun sebebi de Bitcoin’in arzının sınırlı olmasıdır, yerel para birimleri gibi basıldıkça basılamaz. 21 milyon adet üretildikten sonra 21.000.001 adet olmayacaktır. Ayrıca ekonomik avantajlarda şunlar da zikredilebilir: Bankayı ortadan kaldırıyorsunuz. Bankaların yüksek komisyon, kesinti, evrak, limit, süre vb. birçok gereksiz ve zahmetli işlemlerinden kurtuluyorsunuz. Dakikalar içerisinde ve sembolik/komik işlem ücretleriyle Afrika’dan Asya’ya, Asya’dan Amerika’ya, Amerika’dan Ortadoğu’ya gönderim/alım/alışveriş yapabilirsiniz. Kimliğinizin de sadece rakamlardan ve harflerden ibaret olduğunu unutmadan ekleyelim.
İşin borsa ayağında dezavantaj olarak zikredilebilecek şeyler, genel olarak kişiseldir. Evvela yatırım yapılacak borsa, dikkatle ve titizlikle seçilmeli. İkincisi yatırım yapılacak meblağ, kaybedildiğinde kişiyi üzmeyecek kadar olmalıdır. Borç ve emanet parayla bu işin yapılması, ek strese sebep olur. Malum, borsa iniş ve çıkışlarla doludur ve marketin yazı gibi kışı da vardır. Büyük yükselişleri, büyük düşüşler takip edebilir. Hâsılı, işin başında paranızın tamamını kaybedebilme ihtimalini göze alarak, makûl meblağlar ile yatırım-trade yapılmalıdır. Tanımlamaları yaparken dikkat çekilen “whitepaper” olayına dikkat edilmelidir. Her coin, yatırım yapılmaya dinen uygun değildir. Kaldıraçlı işlemlerden ve “çok kazanma” hırsından uzak durulmalıdır. Ne yazık ki çok kazanma hırsı, hem dünyalık hem ahiretlik büyük hatalara sebep olabilir.
SONUÇ
- Bitcoinin aksine altcoinlerin sahipleri belli başlı şirketlerdir ve hepsinin ticaret alanları farklı farklıdır. Kimisi teknolojik atılımlar yaparken kimisi PAYPAL gibi uluslararası para yollama şirketleridir. Bunların yanında tüm gelirlerini bahis vb haram yollardan elde eden altcoinler de vardır. Hal böyleyken ne iş yaptığını bilmediğiniz bir coini araştırmadan veya ehline sormadan almamalısınız. Unutmayalım, malın en güzeli ve temizi helalinden kazanılandır. Rabbim aksinden bizleri ve tüm Müslümanları korusun.
- Daha önce de belirttiğimiz gibi, bu sistemlerin asla kesin kazanç ortamı olarak görülmemesi, geçmişte ve şimdilerde ciddi kayıplara da yol açabileceği bilinmelidir. Aksi taktirde para kazanma umuduyla yaptığınız yatırımlar hüsranla sonuçlanabilir.
- Bitcoin ve türevlerine yatırım yapmayı helal gören alimler, yatırım yapılan coinlere şayet nisab miktarını geçmişse zekat düştüğünü söylemektedir. Bu konuyla ilgili Arapça kaynaklarda daha tafsilatlı bilgilere ulaşılabilir. Yazımızın konusu bu olmadığı için bu kadarını belirtmekle yetiniyoruz.
- Bitcoin ve türevlerine yatırım yapmayı haram gören alimler ise bu coinlerden elde edile kârın infak edilip asli paranın geri çekilmesi gerektiğini söylemektedir.
- Ehemmiyeti sebebiyle şu sözlerimi bir kez daha tekrar etmek istiyorum: Okuduğumuz onlarca Türkçe - Arapça - İngilizce makale ve hocalarımızla yaptığımız istişareler sonucunda mahzurlar ve mahzurların reddiyeleri yukarıdaki gibidir. Hepsi tartışmaya açık ve tenkit edilebilirdir. Nitekim güncel bir mesele olması bunu gerektirir. Yazıyı kaleme almamızdaki amaç; helal haram belirlemek değil, bilakis yapılan araştırmaları sizlerle paylaşmaktır. Bu işlemlere girmeden önce itibar ettiğiniz hocalara bu konuyu danışmanız çok daha ihtiyatlı olacaktır. Doğrular, kendisine hiçbir şekilde noksanlık nispet edilemeyecek olan Rabbimizden, yanlışlar ise bizim kendi nefislerimizdendir.
NOT: TÜM BU ANLATILANLAR, YALNIZCA “SPOT IŞLEMLER” IÇIN GEÇERLIDIR. KALDIRAÇLI IŞLEMLER, ITTIFAKLA CAIZ GÖRÜLMEMEKTEDIR.
Yararlanılan Kaynaklardan Bazıları
Buradakileri kaynaklardan bazı caiz görmemekle birlikte bazıları tasnife gitmektedir. Örneğin Polas, Hasan, Muhibbullah ve Bhattacharjee makalelerinde PoW tabanlıların caiz, PoS tabanlıların ise haram olacağı kanaatini taşımaktadır.
- المجلة جامعة الشارقة - العملات الرقمية «البتكوين أنوذجاً» ومدى توافقها مع ضوابط النقود في الإسلام
- البتكوين - نظام الدفع الإلكتروني وحكمه في الشريعة الإسلامية
- البتكوين - الحكم الشرعي للعملات الرقمية الإلكترونية
- زكاة العملة الرقمية الرسمية أو المشفرة
- Ammous, Saifedean. "Blockchain Technology: What is it good for?”
- King, Sunny, ve Scott Nadal. "Ppcoin: Peer-to-peer crypto-currency with proof-of-stake."
- Nakamoto, Satoshi. “Bitcoin: A peer-to-peer electronic cash system”
- Doğan, Hasan. "İslam Hukuku açısından kripto paralar ve blockchain şifreleme teknolojisi."
- Güler, i̇hsan. “Kripto Paraların Hukuki Analizi ve İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”
- Polas, Mohammad Rashed Hasan, Md Muhibbullah, ve Amitab Bhattacharjee. "Is bitcoin halal or haram in the islamic banking and finance? An overview."
Çözüldü - Bitcoin Üretimi ve Bitcoin Alım Satımı Caiz mi ?
Merhaba , ekonomi ve finans açısından son dönemde adı sıkça geçen bitcoin üretimi ve bitcoin alım satımı caiz midir ?
islam-tr.org
