Çevrimdışı
101- Ey müminler, açıklandıkları takdirde zorunuza gidecek konuları sormayın, eğer Kur'an inerken bu konuları sorarsanız onlar size açıklanır. Oysa Allah onlara değinmemiştir. Hiç şüphesiz Allah affedicidir, yumuşaktır. (halimdir).
102- .Sizden önceki bir ümmet böyle konuları sordu, fakat sonra bunlar yüzünden kafir oldular.(Maide 101-102)
Yukarıdaki ayet-i kerimeler, İslâm ümmetinin eğitimini ve peygambere (salât ve selâm üzerine olsun) karşı takınması gereken edebi ele almaktadır. Buna bağlı olarak İslâm ümmetinin, peygamberin haber vermediği şeyleri sormaması gerektiğini bildirmektedir. Çünkü bu tür konularda hükmün bildirilmesi, soru soranın hoşuna gitmeyecek, onu sıkıntıya düşürecek, gücü yetmeyeceği yükümlülük getirecek veya Allah'ın serbest bıraktığı, kullarına merhametinden herhangi bir sınır koymadığı konularda, zorlamalara neden olacaktır.
Bazı sahabiler, herhangi bir emir veya yasağın gelmediği konularda Peygamberimize sorular soruyor, yahud Kur'an'ın ana hatları ile verdiği, Allah'ın ana hatlarını belirtip vermekle insanları serbest bıraktığı konuların detaylarının verilmesinde ısrar ediyorlardı. Ya da açıklanmasında zorunluluk görülmeyen konularla ilgili sorular soruyorlardı. Çünkü bu tür konuların açıklanması ya soru soranı rahatsız eder, veya başka müslümanları rahatsız edebilirdi.
Rivayete göre Hac ayeti indiğinde sahabilerden biri: "Her yıl mı hacca gitmemiz gerekiyor?" diye sormuştu. Peygamberimiz bu soruyu hoş karşılamadı. Çünkü hac ile ilgili olan şu ayet konuya kısaca değiniyordu: "Ona yol bulabilenlerin Kabe'ye hac etmesi Allah'ın insanlar üzerinde hakkıdır." (Al-i İmran Suresi, 97) Bir kere hac etmek, bu emri yerine getirmiş olmak için yeterliydi. Burada her yıl mı, diye sormak, Allah'ın farz kılmadığı, zorlukla onu tefsir etmekten başka bir anlam ifade etmezdi!
Tirmizi ve Darekutni'nin Hz. Ali'den (r.a) rivayet ettikleri bir hadiste deniyor ki: "Ona yol bulabilenlerin Kabe'ye hac etmesi Allah'ın insanlar üzerinde hakkıdır" ayeti indiğinde, sahabiler; "Ey peygamber, her yıl mı hacca gideceğiz?" diye sormuşlar. Peygamberimiz de susmuştu. Tekrar: "Her yıl mı?" diye sormuşlar. Peygamber "Hayır, eğer ben evet deseydim her yıl hacca gitmeniz zorunlu olurdu" buyurmuştu. Bu olay üzerine şu ayet inmişti.
"Ey müminler, açıklandıkları takdirde zorunuza gidecek konuları sormayın."
Aynı hadisi Darekutni, Ebu Iyâd'tan, Ebu Hureyre'den rivayet eder. Buna göre Peygamberimiz: "Ey insanlar, hac size farz kılındı." buyurduğunda, bir adam ayağa kalktı ve "Her sene mi ya Resulullah?" dedi. Resulullah duymazlıktan geldi. Adam tekrar: "Her sene mi ya Resulullah?" diye sordu. Resulullah bu sefer "Bunu soran kim?" dedi, falancadır dediler. Resulullah: "Allah'a yemin ederim ki evet deseydim, zorunlu olacaktı. Eğer zorunlu olsaydı gücünüz yetmezdi. Eğer gücünüz yetmeseydi küfre düşenlerden olurdunuz" buyurdu. Bunun üzerine yüce Allah:
"Ey müminler açıklandıkları takdirde zorunuza gidecek konuları sormayınız'' diye başlayan ayetini gönderdi.
Müslim'in Sahih'inde Enes'ten (r.a) rivayet ettiği bir hadiste, peygamber şöyle buyurmuştur:
"Burada durduğum müddetçe bana ne sorarsanız cevabını veririm"
(İbni Cerir'in Enes'ten aldığı bir rivayete göre ise, onlar Peygambere (salât ve selâm üzerine olsun) öyle çok soru sordular ki,
O'nu bezdirdiler. O da böyle söyledi. İbni Cerir'in bu konuya ilişkin Ebu Hureyre'den bir rivayeti daha var ki, onu metnin içinde vereceğiz.) Bunun üzerine adamın biri ayağa kalktı ve "Ben nereye gideceğim?" dedi. Resulullah "Cehenneme" karşılığını verdi. Abdullah b. Huzafe ayağa kalktı ve: "Benim babam kimdir ya Resulullah?" diye sordu. "Baban Huzafe'dir." buyurdu. İbni Abdil Berre der ki: Abdullah b. Huzafe ilk müslümanlardandı. Habeşistan'a yapılan ikinci hicret ile Habeşistan'a göç etmişti.
Bedir savaşına katılmıştı. Biraz şakacı bir adamdı! Resulullah Kisra'ya gönderdiği mektubunu onunla göndermişti. Abdullah: "Benim babam kimdir ya Resulullah?" deyip, peygamber de; "Baban Huzafe'dir" cevabını verince, Abdullah'ın annesi, "Senden daha asi bir oğul görmedim. Sen kendi annenin cahiliye kadınlarının yaptığı gibi başka erkeklerle yatmadığından emin miydin, ya anneni milletin önünde rezil etseydin!" diye çıkıştı. Abdullah ise, "Allah'a yemin ederim ki, eğer benim siyah bir kölenin oğlu olduğumu söyleseydi bile, gider onun babalığını kabul ederdim" karşılığını verdi.
İbni Cerir'in kendi isnadiyle Ebu Hureyre'den olduğu rivayette ise deniyor ki; bir ara Resulullah öfkeli öfkeli, yüzü kızarmış bir şekilde dışarı çıktı. Geldi Minbere oturdu. Bir adam ayağa kalktı ve: "Ben neredeyim?" diye sordu, "Cehennem`de" buyurdu. Başka biri kalktı ve "Babam kim?" dedi. "Baban Huzâfe" cevabını verdi. Ömer b. Hattab ayağa kalktı ve: "Rab olarak Allah'tan, din olarak İslâm'dan Peygamber olarak Muhammed'ten iman olarak Kur'an'dan razıyız. Ey Allah'ın rasulü, biz daha yeni olarak cahiliyeden ve şirkten arınmış bir milletiz. Allah babalarımızın kimler oldu unu daha iyi bilir" dedi.
Resulullah'ın öfkesi dindi ve şu ayet geldi: "Ey müminler, açıklandıkları takdirde zorunuza gidecek konuları sormayın."
Mücahid'in, İbni Abbas'tan aldığı rivayete göre, bu ayet, Peygamberimize Bahire, Saibe, Vesile ve Hamiden soru soran bir topluluk hakkında inmiştir. Bu, aynı zamanda Said b. Cübeyr'in de görüşüdür. Said der ki: Bundan sonraki ayetin: "Allah Bahire, Saibe, Vesile ve Hami diye bir şey ortaya koymamıştır." dediğini görmüyor musun?
Buraya aldığımız ve almadığımız rivayetler, Allah'ın iman edenlerin sormamalarını yasakladığı bu soruların ne türden sorular olduğuna ışık tutmaktadır.
Kur'an-ı Kerim, sırf bir akideyi yerleştirmek, sırf bir yasa konmak için gelmemiştir. Akide ve yasa ile beraber, bir ümmeti eğitmek, bir toplum meydana getirmek, kendisinin öngördüğü bir akıl ve ahlâk sistemine göre insanları oluşturmak ve yetiştirmek için gelmiştir. İşte bu nedenle onlara soru sormanın adabını, araştırmanın sınırlarını ve öğrenmenin yolunu gösteriyor. Madem ki, bu şeriatı gönderen ve gaybtan haber veren yüce Allah'tır. Öyleyse kulların, bu şeriatın hükümlerinin öz olarak veya detaylı biçimde gönderilmesini, bu gayba ilişkin konuları açıklayıp açıklamamasını Allah'a bırakmaları, O'na karşı terbiyelerini takınmalarının gereğidir. Kulların bu konuda, herşeyi bilen ve hepsinden haberi olan Allah'ın belirlediği sınırlamalara bağlı kalmaları gerekir. İlahî hükümlerin kapsamını daraltarak kendilerini zora koşmamaları, ihtimaller ve faraziyelerin peşine düşmemeleri lazımdır. Allah'ın kendilerine açıklamadığı ve onların hiç bir zaman elde edemeyeceği gayb konularını aydınlatmaya kalkışmamaları gerekir. İnsanın gücünü ve kaldırabileceği yükü en iyi bilen Allah'tır. Allah insanlar için güçlerinin sınırlarını aşmayan kanunlar koyar. Onlara yapılarının kaldırabileceği, gayb konularını açıklar. Allah'ın özet olarak verdiği ve kapalı bıraktığı birtakım işler, konular olabilir. Bunların böyle Allah'ın dilediği biçimde bırakılması, insanlara hiçbir zarar getirmez. Fakat peygamber döneminde ve Kur'an'ın inmeye devam ettiği sırada bu tür konularla ilgili soru sormak, bazı kişilerin hoşuna gitmeyen, herkese zor geldiği gibi kendilerinden sonra gelecek olan nesillere de zor gelebilecek konuların belli hükümlere bağlanmasına neden olabilirdi.
Bu nedenle yüce Allah, iman edenlere, açıklandığında kendilerine zor gelecek meseleleri sormayı yasaklamış ve vahiy döneminde, Peygamberimizin hayatta olduğu sırada, bu konuları sorduklarında onlara cevap verileceği uyarısında bulunmuştur. Yoksa bu soruların Allah'ın bağışladığı, öyle bıraktığı, farz kılmadığı bir takım yükümlülüklerin zorunlu olmasına neden olacağını bildirmiştir:
Ey müminler, açıklandığı takdirde zorunuza gidecek konuları sormayın, eğer Kur'an inerken bu konuları sorarsanız onlar size açıklanır. Oysa Allah onlara değinmemiştir."
Yani Allah'ın değinmediği ana hatları ile belirleyecek farzlığını veya hac gibi detaylarını açıklamadığı, hiç sözünü etmediği konuları sormayın.
Daha sonra yüce Allah, onlara kendilerinden önceki Kitap Ehli'ni örnek olarak göstermiştir. Bunlar yükümlülükler ve hükümler hakkında sorular sorarak kendilerini zora koşan kimselerdi.
Fakat yüce Allah bunları, kendilerine farz kıldığında onları inkar ettiler ve Onların gereğini yapmadılar. Eğer onlar susmuş, Allah'ın kulları için dilediği kolaylıkla işleri ele alsalardı işleri böyle zorlaşmaz, dolayısı ile kusurlarının ve nankörlüklerinin sonucuna katlanmak zorunda kalmazlardı.
Bakara sûresinde yahudilerin, Allah'ın, kayıtsız-şartsız olarak bir inek kesmelerini emrettiğinde nasıl hareket ettiklerini görmüştük. Herhangi bir ineği tutup kesmeleri yetiyordu kendilerine...
Fakat onlar ineğin vasıflarını sormaya koyuldular. Ve bir soru onların işlerini bir kat daha zorlaştırmıştı. Eğer soru sormamış olsalardı işleri gayet basitti.
Kendilerinin konmasını istedikleri fakat, sonra da sonuçlarına dayanamadıkları Cumartesi gününde de tutumları buydu...
Hatta onların her zamanki hali buydu. Buna bağlı olarak yüce Allah onlara, eğitme ve cezalandırma amacına yönelik olarak pek çok nimeti haram kılmıştı!
Sahihi Buhari'de Peygamberimizden rivayet edilir ki: "Size hüküm belirlemediğim konularda beni kendi halime bırakın. Sizden önceki ümmetler ancak çok soru sormaları ve peygamberlerine ters düşmeleri yüzünden mahvolmuşlardır."
Yine Sahihi Buhari'de Peygamberimiz diyor ki: "Allah bir takım farzlar belirlemiştir, onları yerine getirin. Birtakım sınırlamalar koymuştur, onları aşmayın. Birtakım yasaklar koymuştur, onları çiğnemeyin. Birtakım şeyleri de unuttuğundan değil, size acıdığından dolayı hükmünü belirlememiştir. Onları da kurcalamayın."
Sahihi Müslim'de ise Amir b. Said babasından, Peygamberimizin şöyle dediğini bildirmektedir: "Müslümanlar arasında, müslümanlara karşı en büyük suç işleyen kimse, müslümanlara haram kılınmamış olan bir hususta soru sorup da bu soru yüzünden haram kılınmasına neden olan kimsedir."
Öyle sanıyorum ki, Kur'an-ı Kerim'in ayetleri yanında bu hadisler İslâm'ın bilgi konusundaki metodunu ortaya koymaktadır.
İslâm'da bilgi, gerçek bir ihtiyaca karşılık vermek ve bu gerçek ihtiyacın sınırları dahilinde kaldığı sürece önemlidir. Gayb alemine ve fizik ötesi meselelere gelince İslâm, insanın enerjisini, bu konuları aydınlatmak ve mahiyetini öğrenmek için harcamasının önüne geçer. Çünkü bu tür konularla ilgili bilgi, insan hayatında gerçek bir ihtiyaca karşılık vermez.
İnsan kalbinin, bu alemleri gerçekten bilen yaratıcının tanıttığı ölçüde bu gaybî konulara inanması yeterlidir. Eğer iman konuları öyle kabul edilmez ve gaybin mahiyeti araştırılmaya kalkılırsa, insanın bu konuda, kesin bir sonuca ulaşması asla mümkün değildir. Zira insan, bu konuları Allah'ın açıkladığının dışında, mahiyetini idrak edebilecek güçte yaratılmamıştır. Öyleyse bu konudaki araştırma boşa giden bir çabadır. Hatta bu, uçsuz bucaksız çölde, kılavuzsuz dolaşmaktan, daha derin bir sapıklığa düşmekten başka bir işe yaramaz.
Halbuki hükümlere gelince, bu hükümleri gerektiren problemler gerçek bir ihtiyaç olarak ortaya çıktığında sorulur ve istenir. İşte İslâm'ın metodu budur.
Buna bağlı olarak Mekke dönemi boyunca, bazı nesneler ve eylemlerle ilgili bir takım emirler ve yasaklar gönderilmişse de, pratik uygulamalara ilişkin herhangi bir hüküm gönderilmemiştir. Hukuki cezalar, tazirler ve kefaretler gibi pratik hükümler ise, bu hükümleri yürürlüğe koyacak olan müslüman devlet kurulduktan sonra gelmeye başlamıştır.
İlk müslüman nesil bu metodu ve amacını çok güzel kavramıştı. Onlar, bir olay meydana gelmeden onunla ilgili hüküm vermeye yanaşmazlardı. Temel ilkelerin ve söz konusu edilen meselenin sınırları dışına çıkmazlardı.
Böylece sorunun ve onunla ilgili hükmün önemini ve ilahî eğitim metodu ile paralel yürümesini sağlıyorlardı.
Hz. Ömer henüz pratik bir ihtiyaç haline gelmeyen konularda soru soranlara lanet okuyordu.
Darimi Müsned'inde Hz. Ömer'in bu tavrına yer verir.
Zühri'den aldığı bir rivayette ise, kendisine bir soru sorulduğunda Zeyd b. Sabit el-Ensarî, "Böyle bir şey oldu mu?" diye, söylerdi. Eğer onlar, "Evet oldu" derlerse, o konuda bildiğini söylerdi. Eğer "olmadı" derlerse, "Bırakın da olsun" derdi. Ammar b. Yasir'den aldığı bir rivayette, Ammar'a bir soru sorulmakta, Ammar: "Böyle bir şey meydana geldi mi?" diye sorduğunda; "Hayır" cevabını alınca, "Bırakın meydana gelsin. Meydana geldiğinde onu halletmek için hemen harekete geçeriz" karşılığını vermektedir.
Darimi der ki: Abdullah b. Muhammed b. Ebi Şeybe İbni Fudayl, Ata, İbni Abbas kanalıyle bize gelen rivayete göre İbni Abbas:
Peygamberimizin ashabından daha hayırlı bir topluluk görmedim. Onlar peygambere vefat edinceye kadar onüç sorudan başka soru sormamışlardır. Bu soruların hepsi de Kur'an'da yer almıştır. Bu sorulardan biri: "Sana kutsal ay'dan soruyorlar" ayeti, biri de "Sana aybaşı halinden soruyorlar" ayetidir... Onlar ancak kendilerine yararlı olan şeyleri sorarlardı.
İmam Malik der ki: ben bu şehre (Medine'ye) geldiğim zaman Allah'ın kitabı ve Peygamberin sünneti dışında onların yanında bir ilim yoktu. Herhangi bir olay olduğunda başkan, orada bulunan alimleri toplar ve karar verdiklerini uygularlardı. Siz ise çok soru soruyorsunuz. Halbuki Resulullah bundan hiç hoşlanmazdı.
Kurtubi de bu ayetin tefsiri ile ilgili olarak diyor ki: Müslim, Muğire b. Şube'den Resulullah'ın şöyle buyurduğunu kaydeder: "Allah size annelere karşı gelmeyi,kız çocuklarını diri diri toprağa gömmeyi haram üç şeyi de size mekruh kılmıştır: Dedikodu, çok soru sormak ve malı boş yere harcamak". Alimlerden çoğu diyor ki: "Çok soru sormaktan" amaç, fıkhî meselelerde fazladan, hakkında hiçbir hüküm bulunmayan konularda zorlayarak çok soru sormak, demogojik ve meydana gelmemiş olayların detayına inmektir. Bu da gösteriyor ki, ilk nesiller bu tür hareketleri hoş karşılamaz ve bunu bir zorlama olarak görürlerdi. Herhangi bir mesele çıktığın onun üstesinden gelebilecek biri ileride olur, derlerdi.
Gerçekten İslâm nizaını realiteye dayalı ciddi sistemdir. Hayatın realitelerini göz önünde bulundurarak meselelere çözüm getirir. Hükümlerini, Allah'ın yasasının temelinden alır, Olayları gerçekçi ve pratik biçimde karşılar. Problemleri bütün boyutlarıyla, şekli ve şartlarıyla ve tüm alanlarını göz önünde bulundurarak ele alır. Sonra onu karşılayacak, kuşatacak, kapsamına alacak ve kendisine en ince noktalarına varıncaya kadar tam uygun düşecek hükmünü koyar.
Meydana gelmemiş problemleri savuşturmak ise, sınırları belli olmayan bir faraziye ile uğraşmaktır. Farz edilen mesele meydana gelmediğinden dolayı onun sınırlarını belirlemek mümkün olmayacaktır.
Bu sırada meseleye getirilecek olan çözümler... Ona uygun düşmeyecektir. Zira hadisenin tüm boyutları henüz kesin biçimde belirlenmiş değildir. Faraziye halindedir. Faraziye halindeki bir mesele ile ilgili sorular ve cevaplar ise şeriatın ciddiyetini ayak altına almak anlamına gelir. Bunun yanısıra bu tutum, dosdoğru olan İslâm'ın yoluna aykırı düşer.
Allah'ın şeriatının uygulanmadığı bir ülkede, Allah'ın şeriatının hükümlerini soruşturmak ve bu esasa göre hüküm vermek de bunun gibidir... Allah'ın şeriatı, hükümleri soruşturmaya ancak, tatbik etmek ve yürürlüğe koymak için izin verir.
Eğer soru soran da soru sorulan da, Allah'ın şeriatının uygulanmadığı bir yerde olduklarını biliyor, burada Allah'ın yeryüzündeki, toplum üzerindeki ve insanların hayatındaki hakimiyeti kabul edilmiyor, Allah'ın hükmüne boyun eğilmiyor ve Allah'ın hakimiyetine teslim olunmuyorsa... Meseleyi soruşturanın bu soruşturması, ne işe yarar? Fetva verenin fetvası nasıl bir önem taşıyabilir. Bu durumda onların her ikisi de Allah'ın şeriatını ucuzlatıyor. Bilinçli veya bilinçsiz olarak Allah'ın şeriatını ayak altına alıyor demektir!
Tamamen detaylara ilişkin fıkhın ve uygulamayla hiçbir ilgisi bulunmayan hükümlerin üzerinde yapılan soyut teorik etüdler de bunun gibidir. Onlar eğlence türünden etüdlerdir! Çünkü bu etüdler, bu fıkhın; enstitülerinde okutulduğu halde mahkemelerinde uygulanmayan bu ülkelerde, yine de bir değeri olduğu imajını vermek içindir. Bu işe ortak olan herkes, bu imajın verilmesinden kullanılacağı için, insanların duygularını uyuşturacak ve büyük bir vebal altına girecektir!
Bu din ciddiyet dinidir. Hayata hükmetmek için gelmiştir. Tüm insanları yalnız Allah'a kul yapması için gönderilmiştir. Bu din Allah'ın hakimiyetini zorla eline geçirenlerin elinden, bu hakimiyeti çekip almak ve bu otoriteyi başkasının yasalarına değil, yalnız Allah'ın yasalarına vermek için vardır. Bu şeriat bütünüyle hayata hükmetmek için gelmiştir. Allah'ın hükümleriyle, hayatın realitesindeki ihtiyaçları ve problemleri çözüme kavuşturmak için vardır. Bir realite olarak Allah'ın hükmünü, hadiselerin hacmine, şekline ve şartlarına göre hakim kılmak için gönderilmiştir.
Bu din sırf bir slogan ve soyut bir şekil olsun diye gelmemiştir. Şeriatı, hayatın realitesiyle ilgisi bulunmayan teorik etüdlere konu olsun diye gönderilmemiştir. Yine bu din hayatta meydana gelmeyen faraziyelerle beraber yaşasın ve bu boş faraziyeler için havada fıkhî hükümler koysun diye gönderilmemiştir.
İşte İslâm'ın ciddiyeti budur, işte İslâm'ın metodu budur. Bu dinin "bilginlerinden", bu ciddiyetle onun metodunu izlemek isteyenler; ya hayatın realitesinde Allah'ın şeriatını hakim kılmayı istesinler; hakim kılmanın yollarını arasınlar ya da en azından boşu boşuna fetva vermekten hükümlerini havaya savurmaktan vazgeçsinler.
102- .Sizden önceki bir ümmet böyle konuları sordu, fakat sonra bunlar yüzünden kafir oldular.(Maide 101-102)
Yukarıdaki ayet-i kerimeler, İslâm ümmetinin eğitimini ve peygambere (salât ve selâm üzerine olsun) karşı takınması gereken edebi ele almaktadır. Buna bağlı olarak İslâm ümmetinin, peygamberin haber vermediği şeyleri sormaması gerektiğini bildirmektedir. Çünkü bu tür konularda hükmün bildirilmesi, soru soranın hoşuna gitmeyecek, onu sıkıntıya düşürecek, gücü yetmeyeceği yükümlülük getirecek veya Allah'ın serbest bıraktığı, kullarına merhametinden herhangi bir sınır koymadığı konularda, zorlamalara neden olacaktır.
Bazı sahabiler, herhangi bir emir veya yasağın gelmediği konularda Peygamberimize sorular soruyor, yahud Kur'an'ın ana hatları ile verdiği, Allah'ın ana hatlarını belirtip vermekle insanları serbest bıraktığı konuların detaylarının verilmesinde ısrar ediyorlardı. Ya da açıklanmasında zorunluluk görülmeyen konularla ilgili sorular soruyorlardı. Çünkü bu tür konuların açıklanması ya soru soranı rahatsız eder, veya başka müslümanları rahatsız edebilirdi.
Rivayete göre Hac ayeti indiğinde sahabilerden biri: "Her yıl mı hacca gitmemiz gerekiyor?" diye sormuştu. Peygamberimiz bu soruyu hoş karşılamadı. Çünkü hac ile ilgili olan şu ayet konuya kısaca değiniyordu: "Ona yol bulabilenlerin Kabe'ye hac etmesi Allah'ın insanlar üzerinde hakkıdır." (Al-i İmran Suresi, 97) Bir kere hac etmek, bu emri yerine getirmiş olmak için yeterliydi. Burada her yıl mı, diye sormak, Allah'ın farz kılmadığı, zorlukla onu tefsir etmekten başka bir anlam ifade etmezdi!
Tirmizi ve Darekutni'nin Hz. Ali'den (r.a) rivayet ettikleri bir hadiste deniyor ki: "Ona yol bulabilenlerin Kabe'ye hac etmesi Allah'ın insanlar üzerinde hakkıdır" ayeti indiğinde, sahabiler; "Ey peygamber, her yıl mı hacca gideceğiz?" diye sormuşlar. Peygamberimiz de susmuştu. Tekrar: "Her yıl mı?" diye sormuşlar. Peygamber "Hayır, eğer ben evet deseydim her yıl hacca gitmeniz zorunlu olurdu" buyurmuştu. Bu olay üzerine şu ayet inmişti.
"Ey müminler, açıklandıkları takdirde zorunuza gidecek konuları sormayın."
Aynı hadisi Darekutni, Ebu Iyâd'tan, Ebu Hureyre'den rivayet eder. Buna göre Peygamberimiz: "Ey insanlar, hac size farz kılındı." buyurduğunda, bir adam ayağa kalktı ve "Her sene mi ya Resulullah?" dedi. Resulullah duymazlıktan geldi. Adam tekrar: "Her sene mi ya Resulullah?" diye sordu. Resulullah bu sefer "Bunu soran kim?" dedi, falancadır dediler. Resulullah: "Allah'a yemin ederim ki evet deseydim, zorunlu olacaktı. Eğer zorunlu olsaydı gücünüz yetmezdi. Eğer gücünüz yetmeseydi küfre düşenlerden olurdunuz" buyurdu. Bunun üzerine yüce Allah:
"Ey müminler açıklandıkları takdirde zorunuza gidecek konuları sormayınız'' diye başlayan ayetini gönderdi.
Müslim'in Sahih'inde Enes'ten (r.a) rivayet ettiği bir hadiste, peygamber şöyle buyurmuştur:
"Burada durduğum müddetçe bana ne sorarsanız cevabını veririm"
(İbni Cerir'in Enes'ten aldığı bir rivayete göre ise, onlar Peygambere (salât ve selâm üzerine olsun) öyle çok soru sordular ki,
O'nu bezdirdiler. O da böyle söyledi. İbni Cerir'in bu konuya ilişkin Ebu Hureyre'den bir rivayeti daha var ki, onu metnin içinde vereceğiz.) Bunun üzerine adamın biri ayağa kalktı ve "Ben nereye gideceğim?" dedi. Resulullah "Cehenneme" karşılığını verdi. Abdullah b. Huzafe ayağa kalktı ve: "Benim babam kimdir ya Resulullah?" diye sordu. "Baban Huzafe'dir." buyurdu. İbni Abdil Berre der ki: Abdullah b. Huzafe ilk müslümanlardandı. Habeşistan'a yapılan ikinci hicret ile Habeşistan'a göç etmişti.
Bedir savaşına katılmıştı. Biraz şakacı bir adamdı! Resulullah Kisra'ya gönderdiği mektubunu onunla göndermişti. Abdullah: "Benim babam kimdir ya Resulullah?" deyip, peygamber de; "Baban Huzafe'dir" cevabını verince, Abdullah'ın annesi, "Senden daha asi bir oğul görmedim. Sen kendi annenin cahiliye kadınlarının yaptığı gibi başka erkeklerle yatmadığından emin miydin, ya anneni milletin önünde rezil etseydin!" diye çıkıştı. Abdullah ise, "Allah'a yemin ederim ki, eğer benim siyah bir kölenin oğlu olduğumu söyleseydi bile, gider onun babalığını kabul ederdim" karşılığını verdi.
İbni Cerir'in kendi isnadiyle Ebu Hureyre'den olduğu rivayette ise deniyor ki; bir ara Resulullah öfkeli öfkeli, yüzü kızarmış bir şekilde dışarı çıktı. Geldi Minbere oturdu. Bir adam ayağa kalktı ve: "Ben neredeyim?" diye sordu, "Cehennem`de" buyurdu. Başka biri kalktı ve "Babam kim?" dedi. "Baban Huzâfe" cevabını verdi. Ömer b. Hattab ayağa kalktı ve: "Rab olarak Allah'tan, din olarak İslâm'dan Peygamber olarak Muhammed'ten iman olarak Kur'an'dan razıyız. Ey Allah'ın rasulü, biz daha yeni olarak cahiliyeden ve şirkten arınmış bir milletiz. Allah babalarımızın kimler oldu unu daha iyi bilir" dedi.
Resulullah'ın öfkesi dindi ve şu ayet geldi: "Ey müminler, açıklandıkları takdirde zorunuza gidecek konuları sormayın."
Mücahid'in, İbni Abbas'tan aldığı rivayete göre, bu ayet, Peygamberimize Bahire, Saibe, Vesile ve Hamiden soru soran bir topluluk hakkında inmiştir. Bu, aynı zamanda Said b. Cübeyr'in de görüşüdür. Said der ki: Bundan sonraki ayetin: "Allah Bahire, Saibe, Vesile ve Hami diye bir şey ortaya koymamıştır." dediğini görmüyor musun?
Buraya aldığımız ve almadığımız rivayetler, Allah'ın iman edenlerin sormamalarını yasakladığı bu soruların ne türden sorular olduğuna ışık tutmaktadır.
Kur'an-ı Kerim, sırf bir akideyi yerleştirmek, sırf bir yasa konmak için gelmemiştir. Akide ve yasa ile beraber, bir ümmeti eğitmek, bir toplum meydana getirmek, kendisinin öngördüğü bir akıl ve ahlâk sistemine göre insanları oluşturmak ve yetiştirmek için gelmiştir. İşte bu nedenle onlara soru sormanın adabını, araştırmanın sınırlarını ve öğrenmenin yolunu gösteriyor. Madem ki, bu şeriatı gönderen ve gaybtan haber veren yüce Allah'tır. Öyleyse kulların, bu şeriatın hükümlerinin öz olarak veya detaylı biçimde gönderilmesini, bu gayba ilişkin konuları açıklayıp açıklamamasını Allah'a bırakmaları, O'na karşı terbiyelerini takınmalarının gereğidir. Kulların bu konuda, herşeyi bilen ve hepsinden haberi olan Allah'ın belirlediği sınırlamalara bağlı kalmaları gerekir. İlahî hükümlerin kapsamını daraltarak kendilerini zora koşmamaları, ihtimaller ve faraziyelerin peşine düşmemeleri lazımdır. Allah'ın kendilerine açıklamadığı ve onların hiç bir zaman elde edemeyeceği gayb konularını aydınlatmaya kalkışmamaları gerekir. İnsanın gücünü ve kaldırabileceği yükü en iyi bilen Allah'tır. Allah insanlar için güçlerinin sınırlarını aşmayan kanunlar koyar. Onlara yapılarının kaldırabileceği, gayb konularını açıklar. Allah'ın özet olarak verdiği ve kapalı bıraktığı birtakım işler, konular olabilir. Bunların böyle Allah'ın dilediği biçimde bırakılması, insanlara hiçbir zarar getirmez. Fakat peygamber döneminde ve Kur'an'ın inmeye devam ettiği sırada bu tür konularla ilgili soru sormak, bazı kişilerin hoşuna gitmeyen, herkese zor geldiği gibi kendilerinden sonra gelecek olan nesillere de zor gelebilecek konuların belli hükümlere bağlanmasına neden olabilirdi.
Bu nedenle yüce Allah, iman edenlere, açıklandığında kendilerine zor gelecek meseleleri sormayı yasaklamış ve vahiy döneminde, Peygamberimizin hayatta olduğu sırada, bu konuları sorduklarında onlara cevap verileceği uyarısında bulunmuştur. Yoksa bu soruların Allah'ın bağışladığı, öyle bıraktığı, farz kılmadığı bir takım yükümlülüklerin zorunlu olmasına neden olacağını bildirmiştir:
Ey müminler, açıklandığı takdirde zorunuza gidecek konuları sormayın, eğer Kur'an inerken bu konuları sorarsanız onlar size açıklanır. Oysa Allah onlara değinmemiştir."
Yani Allah'ın değinmediği ana hatları ile belirleyecek farzlığını veya hac gibi detaylarını açıklamadığı, hiç sözünü etmediği konuları sormayın.
Daha sonra yüce Allah, onlara kendilerinden önceki Kitap Ehli'ni örnek olarak göstermiştir. Bunlar yükümlülükler ve hükümler hakkında sorular sorarak kendilerini zora koşan kimselerdi.
Fakat yüce Allah bunları, kendilerine farz kıldığında onları inkar ettiler ve Onların gereğini yapmadılar. Eğer onlar susmuş, Allah'ın kulları için dilediği kolaylıkla işleri ele alsalardı işleri böyle zorlaşmaz, dolayısı ile kusurlarının ve nankörlüklerinin sonucuna katlanmak zorunda kalmazlardı.
Bakara sûresinde yahudilerin, Allah'ın, kayıtsız-şartsız olarak bir inek kesmelerini emrettiğinde nasıl hareket ettiklerini görmüştük. Herhangi bir ineği tutup kesmeleri yetiyordu kendilerine...
Fakat onlar ineğin vasıflarını sormaya koyuldular. Ve bir soru onların işlerini bir kat daha zorlaştırmıştı. Eğer soru sormamış olsalardı işleri gayet basitti.
Kendilerinin konmasını istedikleri fakat, sonra da sonuçlarına dayanamadıkları Cumartesi gününde de tutumları buydu...
Hatta onların her zamanki hali buydu. Buna bağlı olarak yüce Allah onlara, eğitme ve cezalandırma amacına yönelik olarak pek çok nimeti haram kılmıştı!
Sahihi Buhari'de Peygamberimizden rivayet edilir ki: "Size hüküm belirlemediğim konularda beni kendi halime bırakın. Sizden önceki ümmetler ancak çok soru sormaları ve peygamberlerine ters düşmeleri yüzünden mahvolmuşlardır."
Yine Sahihi Buhari'de Peygamberimiz diyor ki: "Allah bir takım farzlar belirlemiştir, onları yerine getirin. Birtakım sınırlamalar koymuştur, onları aşmayın. Birtakım yasaklar koymuştur, onları çiğnemeyin. Birtakım şeyleri de unuttuğundan değil, size acıdığından dolayı hükmünü belirlememiştir. Onları da kurcalamayın."
Sahihi Müslim'de ise Amir b. Said babasından, Peygamberimizin şöyle dediğini bildirmektedir: "Müslümanlar arasında, müslümanlara karşı en büyük suç işleyen kimse, müslümanlara haram kılınmamış olan bir hususta soru sorup da bu soru yüzünden haram kılınmasına neden olan kimsedir."
Öyle sanıyorum ki, Kur'an-ı Kerim'in ayetleri yanında bu hadisler İslâm'ın bilgi konusundaki metodunu ortaya koymaktadır.
İslâm'da bilgi, gerçek bir ihtiyaca karşılık vermek ve bu gerçek ihtiyacın sınırları dahilinde kaldığı sürece önemlidir. Gayb alemine ve fizik ötesi meselelere gelince İslâm, insanın enerjisini, bu konuları aydınlatmak ve mahiyetini öğrenmek için harcamasının önüne geçer. Çünkü bu tür konularla ilgili bilgi, insan hayatında gerçek bir ihtiyaca karşılık vermez.
İnsan kalbinin, bu alemleri gerçekten bilen yaratıcının tanıttığı ölçüde bu gaybî konulara inanması yeterlidir. Eğer iman konuları öyle kabul edilmez ve gaybin mahiyeti araştırılmaya kalkılırsa, insanın bu konuda, kesin bir sonuca ulaşması asla mümkün değildir. Zira insan, bu konuları Allah'ın açıkladığının dışında, mahiyetini idrak edebilecek güçte yaratılmamıştır. Öyleyse bu konudaki araştırma boşa giden bir çabadır. Hatta bu, uçsuz bucaksız çölde, kılavuzsuz dolaşmaktan, daha derin bir sapıklığa düşmekten başka bir işe yaramaz.
Halbuki hükümlere gelince, bu hükümleri gerektiren problemler gerçek bir ihtiyaç olarak ortaya çıktığında sorulur ve istenir. İşte İslâm'ın metodu budur.
Buna bağlı olarak Mekke dönemi boyunca, bazı nesneler ve eylemlerle ilgili bir takım emirler ve yasaklar gönderilmişse de, pratik uygulamalara ilişkin herhangi bir hüküm gönderilmemiştir. Hukuki cezalar, tazirler ve kefaretler gibi pratik hükümler ise, bu hükümleri yürürlüğe koyacak olan müslüman devlet kurulduktan sonra gelmeye başlamıştır.
İlk müslüman nesil bu metodu ve amacını çok güzel kavramıştı. Onlar, bir olay meydana gelmeden onunla ilgili hüküm vermeye yanaşmazlardı. Temel ilkelerin ve söz konusu edilen meselenin sınırları dışına çıkmazlardı.
Böylece sorunun ve onunla ilgili hükmün önemini ve ilahî eğitim metodu ile paralel yürümesini sağlıyorlardı.
Hz. Ömer henüz pratik bir ihtiyaç haline gelmeyen konularda soru soranlara lanet okuyordu.
Darimi Müsned'inde Hz. Ömer'in bu tavrına yer verir.
Zühri'den aldığı bir rivayette ise, kendisine bir soru sorulduğunda Zeyd b. Sabit el-Ensarî, "Böyle bir şey oldu mu?" diye, söylerdi. Eğer onlar, "Evet oldu" derlerse, o konuda bildiğini söylerdi. Eğer "olmadı" derlerse, "Bırakın da olsun" derdi. Ammar b. Yasir'den aldığı bir rivayette, Ammar'a bir soru sorulmakta, Ammar: "Böyle bir şey meydana geldi mi?" diye sorduğunda; "Hayır" cevabını alınca, "Bırakın meydana gelsin. Meydana geldiğinde onu halletmek için hemen harekete geçeriz" karşılığını vermektedir.
Darimi der ki: Abdullah b. Muhammed b. Ebi Şeybe İbni Fudayl, Ata, İbni Abbas kanalıyle bize gelen rivayete göre İbni Abbas:
Peygamberimizin ashabından daha hayırlı bir topluluk görmedim. Onlar peygambere vefat edinceye kadar onüç sorudan başka soru sormamışlardır. Bu soruların hepsi de Kur'an'da yer almıştır. Bu sorulardan biri: "Sana kutsal ay'dan soruyorlar" ayeti, biri de "Sana aybaşı halinden soruyorlar" ayetidir... Onlar ancak kendilerine yararlı olan şeyleri sorarlardı.
İmam Malik der ki: ben bu şehre (Medine'ye) geldiğim zaman Allah'ın kitabı ve Peygamberin sünneti dışında onların yanında bir ilim yoktu. Herhangi bir olay olduğunda başkan, orada bulunan alimleri toplar ve karar verdiklerini uygularlardı. Siz ise çok soru soruyorsunuz. Halbuki Resulullah bundan hiç hoşlanmazdı.
Kurtubi de bu ayetin tefsiri ile ilgili olarak diyor ki: Müslim, Muğire b. Şube'den Resulullah'ın şöyle buyurduğunu kaydeder: "Allah size annelere karşı gelmeyi,kız çocuklarını diri diri toprağa gömmeyi haram üç şeyi de size mekruh kılmıştır: Dedikodu, çok soru sormak ve malı boş yere harcamak". Alimlerden çoğu diyor ki: "Çok soru sormaktan" amaç, fıkhî meselelerde fazladan, hakkında hiçbir hüküm bulunmayan konularda zorlayarak çok soru sormak, demogojik ve meydana gelmemiş olayların detayına inmektir. Bu da gösteriyor ki, ilk nesiller bu tür hareketleri hoş karşılamaz ve bunu bir zorlama olarak görürlerdi. Herhangi bir mesele çıktığın onun üstesinden gelebilecek biri ileride olur, derlerdi.
Gerçekten İslâm nizaını realiteye dayalı ciddi sistemdir. Hayatın realitelerini göz önünde bulundurarak meselelere çözüm getirir. Hükümlerini, Allah'ın yasasının temelinden alır, Olayları gerçekçi ve pratik biçimde karşılar. Problemleri bütün boyutlarıyla, şekli ve şartlarıyla ve tüm alanlarını göz önünde bulundurarak ele alır. Sonra onu karşılayacak, kuşatacak, kapsamına alacak ve kendisine en ince noktalarına varıncaya kadar tam uygun düşecek hükmünü koyar.
Meydana gelmemiş problemleri savuşturmak ise, sınırları belli olmayan bir faraziye ile uğraşmaktır. Farz edilen mesele meydana gelmediğinden dolayı onun sınırlarını belirlemek mümkün olmayacaktır.
Bu sırada meseleye getirilecek olan çözümler... Ona uygun düşmeyecektir. Zira hadisenin tüm boyutları henüz kesin biçimde belirlenmiş değildir. Faraziye halindedir. Faraziye halindeki bir mesele ile ilgili sorular ve cevaplar ise şeriatın ciddiyetini ayak altına almak anlamına gelir. Bunun yanısıra bu tutum, dosdoğru olan İslâm'ın yoluna aykırı düşer.
Allah'ın şeriatının uygulanmadığı bir ülkede, Allah'ın şeriatının hükümlerini soruşturmak ve bu esasa göre hüküm vermek de bunun gibidir... Allah'ın şeriatı, hükümleri soruşturmaya ancak, tatbik etmek ve yürürlüğe koymak için izin verir.
Eğer soru soran da soru sorulan da, Allah'ın şeriatının uygulanmadığı bir yerde olduklarını biliyor, burada Allah'ın yeryüzündeki, toplum üzerindeki ve insanların hayatındaki hakimiyeti kabul edilmiyor, Allah'ın hükmüne boyun eğilmiyor ve Allah'ın hakimiyetine teslim olunmuyorsa... Meseleyi soruşturanın bu soruşturması, ne işe yarar? Fetva verenin fetvası nasıl bir önem taşıyabilir. Bu durumda onların her ikisi de Allah'ın şeriatını ucuzlatıyor. Bilinçli veya bilinçsiz olarak Allah'ın şeriatını ayak altına alıyor demektir!
Tamamen detaylara ilişkin fıkhın ve uygulamayla hiçbir ilgisi bulunmayan hükümlerin üzerinde yapılan soyut teorik etüdler de bunun gibidir. Onlar eğlence türünden etüdlerdir! Çünkü bu etüdler, bu fıkhın; enstitülerinde okutulduğu halde mahkemelerinde uygulanmayan bu ülkelerde, yine de bir değeri olduğu imajını vermek içindir. Bu işe ortak olan herkes, bu imajın verilmesinden kullanılacağı için, insanların duygularını uyuşturacak ve büyük bir vebal altına girecektir!
Bu din ciddiyet dinidir. Hayata hükmetmek için gelmiştir. Tüm insanları yalnız Allah'a kul yapması için gönderilmiştir. Bu din Allah'ın hakimiyetini zorla eline geçirenlerin elinden, bu hakimiyeti çekip almak ve bu otoriteyi başkasının yasalarına değil, yalnız Allah'ın yasalarına vermek için vardır. Bu şeriat bütünüyle hayata hükmetmek için gelmiştir. Allah'ın hükümleriyle, hayatın realitesindeki ihtiyaçları ve problemleri çözüme kavuşturmak için vardır. Bir realite olarak Allah'ın hükmünü, hadiselerin hacmine, şekline ve şartlarına göre hakim kılmak için gönderilmiştir.
Bu din sırf bir slogan ve soyut bir şekil olsun diye gelmemiştir. Şeriatı, hayatın realitesiyle ilgisi bulunmayan teorik etüdlere konu olsun diye gönderilmemiştir. Yine bu din hayatta meydana gelmeyen faraziyelerle beraber yaşasın ve bu boş faraziyeler için havada fıkhî hükümler koysun diye gönderilmemiştir.
İşte İslâm'ın ciddiyeti budur, işte İslâm'ın metodu budur. Bu dinin "bilginlerinden", bu ciddiyetle onun metodunu izlemek isteyenler; ya hayatın realitesinde Allah'ın şeriatını hakim kılmayı istesinler; hakim kılmanın yollarını arasınlar ya da en azından boşu boşuna fetva vermekten hükümlerini havaya savurmaktan vazgeçsinler.
