Çevrimdışı
39- ZUMER SÛRESİ
Mekke'de ve Sebe' Sûresinden sonra nazil olmuştur.
İbn Abbâs'tan rivayetle "Allah sözün en güzelini ahenkli, ikişerli bir kitab halinde indirmiştir. Rablarından korkanların ondan derileri ürperir, sonra hem derileri, hem de kalbleri Allah'ın zikrine karşı yumuşar..." (âyet: 23) ve "De ki ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin..." (âyet: 53) âyet-i kerimesi olmak üzere iki âyetinin:
"De ki ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım..." âyetinden başlayarak yedi âyetinin Medîne'de Vahşî ve arkadaşları hakkında nazil olduğu da rivayet edilmiştir ki yerinde ayrıntılı olarak gelecektir.[1]
3. İyi bil ki hâlis din Allah'ındır. O'ndan başka velîler edinenler, “onlara, sırf bizi Allah'a yaklaştırsın diye dua ediyoruz." derler. Doğrusu Allah, ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hukum verecektir. Muhakkak ki Allah, yalancı ve çok kufreden kimseye hidayet eylemez.
Cuveybir'in İbn Abbâs'tan bu âyet hakkında tahric ettiği bir haberde o şöyle diyor: Bu âyet-i kerime üç kabile hakkında; Amir, Kinâne ve Selime oğulları hakkında nazil oldu. Onlar, putlara tapar, “melekler Allah'ın kızlarıdır, biz onlara, bizi Allah'a yaklaştırsınlar diye tapınıyoruz." derlerdi.[2]
8. İnsana bir sıkıntı dokunduğu zaman Rabbına yönelerek O'na yalvarır. Sonra O, kendi katından ona bir nimet verince önceden O'na yalvarmış olduğunu unutuverir ve Allah yolundan saptırmak için O'na eşler koşar. De ki: "Kufrünle biraz eğlenedur. Muhakkak ki sen cehennem ashabındansın.
Mukâtil, bu âyet-i kerimenin Ebu Huzâfe ibnu'l-Muğîra el-Mahzûmî hakkında nazil olduğunu söylemiştir. Utbe ibn Rabia hakkında indiği de söylenir.[3]
9. Yoksa o geceleyin secde ederek kıyamda durarak itaat eden, âhiretten korkan ve Rabbının rahmetini dileyen kimse gibi midir? De ki: "Hiç bilenlerle bilmeyenler eşit olurlar mı? Doğrusu ancak akıl sahipleri tezekkur ederler.
Atâ rivayetinde İbn Abbâs bu âyet-i kerimenin Ebu Bekr hakkında; İbn Umer, Osman ibn Affân hakkında; Mukâtil de Ammâr ibn Yâsir hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.[4]
Yine İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayette de İbn Mes'ûd, Ammâr ibn Yâsir ve Ebu Huzeyfe'nin kölesi Salim hakkında nazil olduğu söylenmiştir.[5]
Aslında bu rivayetlerde adı geçen her sahabî ayrı ayrı bu âyet-i kerimenin nuzûl sebebi olmaya yaraşır ibadetlerde bulunan kimselerdi. Allah onlardan razı olsun.[6]
10. ...Sabredenlere ecirleri elbette hesabsız olarak verilecektir.
Daha önce Bakara, 2/245 ve 261 âyetlerinin nuzûl sebebinde geçtiği üzere İbnu'l-Munzir, İbn Ebî Hatim, Sahîh'inde İbn Hıbbân, İbn Merdûye, Şuabu'l-İman'da Beyhakî'nin ve Musned'inde Ebu Hatim el-Bustî'nin İbn Umer'den rivayetle tahriclerinde o şöyle demiştir: "Mallarını Allah yolunda harcayanların misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." âyeti nazil olunca Peygamber (sas): "Rabbim ummetime artır dedi de "Kimdir o ki Allah'a güzel bir ödünç versin de Allah onu kat kat, birçok katlar artırsın." (Bakara, 2/245) âyeti nazil oldu. Efendimiz (sas): "Rabbim ummetime daha artır." dedi de bu sefer "Sabredenlere ecirleri elbette hesabsız olarak verilecektir." âyeti nazil oldu.
İbnu'l-Munzir'in Sufyân'dan rivayetinde Peygamber'in (sas) ummetine artırmayı ifade eden âyetlerin sırası biraz değişik olup şöyledir: "Her kim bir hasene işlerse ona on misli var." (En'âm, 6/160) âyeti nazil olunca Peygamber (sas): "Rabbim, ummetime artır." dedi, "Kimdir o ki Allah'a güzel bir borç verir..." âyeti nazil oldu. Peygamber (sas) yine: "Rabbim, ummetime artır." dedi de "Mallarını Allah yolunda harcayanların misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." (Bakara, 2/261) âyeti nazil oldu. Peygamber (sas) tekrar: "Rabbim ummetime artır." dedi de "Sabredenlere ecirleri elbette hesabsız olarak verilecektir." âyeti nazil oldu.[7]
Bu âyet-i kerimenin Habeşistan'a hicret edenler hakkında nazil olduğu görüşü yanında Ca'fer ibn Ebî Tâlib ve arkadaşlarının gördükleri eziyet ve işkencelere sabrederek dinlerinde sebatları üzerine indiği de söylenmiştir.[8]
11. De ki: "Ben, dini yalnız Allah'a tahsis ederek ibadet etmekle emrolundum.
Mukâtil der ki: Kureyş muşrikleri Peygamber'e (sas): "Bize getirdiğin bu dine seni sevkeden nedir? Babanın, dedenin ve kavminin ileri gelenlerinin dinini görmez misin; onlar Lât ve Uzzâ'ya tapmaktadırlar." dediler de bunun üzerine Allah Tealâ (cc) bu âyet-i kerimeyi indirdi.[9]
17. Tâğût'a tapmaktan kaçınıp Allah'a yönelenlere; işte onlara müjde vardır. Öyle ise kullarımı müjdele.
18. Onlar ki sözü dinlerler de en güzeline tabi olurlar. İşte bunlar; Allah'ın kendilerine hidayet buyurduğu kimselerdir ve işte bunlar akıl sahiplerinin ta kendileridir.
İbn Zeyd, bu âyet-i kerimenin, câhiliye devrinde bir tek Allah'a kulluk e-den, "Yegâne ilâh Allah'tır." diyen üç kişi hakkında; Zeyd ibn Amr ibn Nufeyl, Ebu Zer el-Ğifarî ve Selman el-Fârisî hakkında nazil olduğunu söylemiştir.[10]
İbn Kesîr der ki: Sahîh olan bu âyet-i kerimenin hem onlara, hem de onlar gibi Tâğût'a, putlara tapınmaktan sakınıp Allah'a dönen herkese şâmil olmasıdır.[11]
İbn Abbâs'tan rivayetle Atâ der ki: Ebu Bekr iman edip Peygamber'i (sas) tasdik ettiğinde Osman, Abdurrahman ibn Avf, Talha, Zubeyr, Saîd ibn Zeyd ve Sa'd ibn Ebî Vakkâs O'na gelerek bu yeni dini sormuşlar ve ona tabi olarak onlar da iman etmişlerdi, işte onlar hakkında bu: "Öyle ise kullarımı müjdele. Onlar ki sözü dinlerler de en güzeline tabi olurlar..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[12]
Cuveybir'in kendi senediyle Câbir ibn Abdullah'tan rivayetine göre: "Onun yedi kapısı vardır..." (Hicr, 15/44) âyet-i kerimesi nazil olduğunda ensardan bir adam Peygamber'e (sas) gelmiş ve: "Ey Allah'ın elçisi, benim yedi kölem vardı; onun her bir kapısı için bir köle olmak üzere hepsini azat ettim." dedi de işte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[13]
22. Allah kimin göğsünü İslâm'a açmışsa artık o, Rabbından bir nur üzeredir. Allah'ın zikrinden (Allah'ın zikrine karşı) kalbleri katılaşmış olanların da vay haline. İşte onlar apaçık bir dalâlet içindedirler. Hamza, Ali, Ebu Leheb ve çocukları hakkında nazil olmuştur. Ayet-i kerimedeki "Allah'ın kalblerini İslâm'a açtıkları" Hamza, Ali ve çocukları; "Allah'ın zikrine karşı kalbleri katılaşmış olanlar" ise Ebu Leheb ve çocuklarıdır.[14]
23. Allah, sözlerin en güzelini birbiriyle ahenkli ve katmerli bir kitab halinde indirmiştir...
Daha önce (Yûsuf Sûresi'nin 3. âyetinin nuzûl sebebinde) de geçtiği üzere Avn ibn Abdullah'tan rivayette o şöyle anlatıyor: Rasûlullah'ın (sas) ashabı (Rasûlullah'a (sas) inen Kur'ân âyetleri dinlemekten) usandılar ve "Ey Allah'ın elçisi, bize başka bir şeyler anlatsan." dediler de Allah Tealâ (cc) bu: "Allah, sözlerin en güzelini birbiriyle ahenkli ve katmerli bir kitab halinde indirmiştir..." âyet-i kerimesini indirdi. Bir süre sonra tekrar usandılar ve: "Ey Allah'ın elçisi, bize kendi sözün ve Kur'ân'ın dışında bir şeyler anlatsan." dediler. Bununla onun, kendilerine hikâyeler anlatmasını istiyorlardı. Bunun üzerine de Allah Tealâ (cc): "Biz, sana bu Kur'ân'ı vahyetmekle kıssaların en güzelini sana anlatıyoruz." (Yûsuf, 12/3) âyet-i kerimesini indirdi. Mus'ab ibn Sa'd'den, onun da babası Sa'd ibn Ebî Vakkâs'tan rivayet ettiği bir haberde de inen âyetlerin sırası yukardakinin tersinedir[15].
24. Zalimlere: "Kazandıklarınızın karşılığını tadın." denilirken kıyamet günü yüzünü azabın kötüsünden kim koruyacak?
Bu âyet-i kerimenin Ebu Cehl hakkında nazil olduğu söylenir.[16]
36. Allah kuluna kâfi değil mi? Seni O'ndan başkalarıyla mı korkutuyorlar? Allah kimi dalâlette bırakırsa artık onu hidayete erdirecek kimse yoktur.
Abdurrezzâk'ın Ma'mer'den rivayetle tahricine göre ona da bir adam şöyle anlatmış: Peygamber'e (sas) Kureyş muşrikleri: "Ya putlarımıza sövmeyi bırakırsın ya da putlarımıza söyleriz seni çarpar ve delirtir." veya "Putlarımızı ayıplamayı bırakmayacak olursan onlar seni çarpar veya delirtir." dediler de "Seni O'ndan başkalarıyla mı korkutuyorlar?" âyet-i kerimesi nazil oldu.[17]
38. Andolsun ki onlara: "Gökleri ve yeri yaratan kimdir?" diye sorsan muhakkak "Allah'tır." diyecekler. De ki: "Öyleyse söyleyin bakalım; Allah bana bir zarar vermek istese, O'nu bırakıp ta tapındıklarınız O'nun verdiği zararı giderebilir mi? Yahut bana bir rahmet dilerse O'nun rahmetini önleyebilir mi?" De ki: "Allah bana yeter." Tevekkul edenler O'na tevekkul etsinler.
Mukâtil der ki: Peygamber: "Öyleyse söyleyin bakalım; Allah bana bir zarar vermek istese, O'nu bırakıp ta tapındıklarınız O'nun verdiği zararı giderebilir mi? Yahut bana bir rahmet dilerse O'nun rahmetini önleyebilir mi?" diye sormuş da Mekke muşrikleri cevap verememişler ve susmuşlar; bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş. Bir rivayete göre ise: "Allah'ın takdir ettiği bir şeyi elbette savamazlar ama şefaat ederler." diye cevap vermişler de bu âyet-i kerime nazil olmuş.[18]
49. Însana bir sıkıntı gelince Bize yalvarır. Sonra katımızdan ona bir nimet verdiğimizde "Bu bana bilgimden dolayı verilmiştir." der. Hayır, bu bir imtihandır, ama çokları bilmezler.
Bu âyet-i kerimenin Huzeyfe ibnu'l-Muğîra hakkında nazil olduğu söylenir.[19]
53. De ki: "Ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Muhakkak ki Allah, bütün günahları bağışlar. Hiç kuşkusuz O, Ğafûr'dur, Rahîm'dir.
a) İbn Abbâs'tan rivayete göre şirk ehlinden bir çok kişiyi öldürmüş, çok zina yapmış bazı kimseler Muhammed'e (sas) geldiler ve: "Senin söylediklerin ve kendisine çağırdığın şey güzel. Keşke bizim yapmış olduğumuz günahların bir keffâreti olduğunu bize haber verebilsen (de biz de musluman olsak)." dediler de "Onlar ki Allah ile beraber başka bir ilâha tapmazlar, Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar, zina etmezler..." (Furkân, 25/68) ve "De ki: "Ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin..." âyet-i kerimeleri nazil oldu.[20]
b) Daha önce (Furkân Sûresinin 68. âyet-i kerimesinin nuzûl sebebinde) geçtiği üzere İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayete göre ise sadece bu âyet-i kerime değil, bununla birlikte bunu takip eden iki âyet-i kerime daha Hamza'nın katili olan Vahşî hakkında Medîne-i Munevvere'de nazil olmuştur. O, şöyle anlatıyor:
Vahşî, Peygamber'e (sas) geldi ve: "Ey Muhammed, senden eman dileyerek geldim, bana eman ver ki Allah'ın kelâmını dinleyeyim." dedi. Rasûlullah (sas): "Seni etrafımda görmemeyi daha çok isterdim. Ama madem ki eman dileyerek geldin, peki Allah'ın kelâmını dinlemek üzere civarımda olabilirsin." buyurdular. Vahşî: "Ben Allah'a ortak koştum, Allah'ın haram kıldığı cana kıydım ve zina ettim, bana tevbe var mıdır?" diye sordu. Allah'ın Rasûlü (sas) susup cevap vermediler de sonuna kadar "Onlar ki Allah ile beraber bir başka ilâha tapmazlar, Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar ve zina etmezler..." (Furkân, 25/68) âyet-i kerimesi nazil oldu. Rasûlullah (sas) bu âyeti Vahşî'ye okudular. Vahşî: "Bunda bir şart görüyorum; belki de ben salih amel işlemeyeceğim. En iyisi ben, Allah'ın başka bir kelâmını dinlemek üzere senin civarında kalmaya devam edeyim." dedi (ve musluman olmadı) bunun üzerine "Allah, kendisine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bunun dışındakileri ise dilediğine bağışlar." (Nisa, 4/48) âyet-i kerimesi nazil oldu. Peygamber (sas), Vahşî'yi çağırarak ona bu sefer bu âyet-i kerimeyi okudu. Vahşî: "(Bunda da bir şart var), Belki de ben, Allah'ın dilediklerinden değilim. Ben en iyisi Allah'ın başka bir kelâmını dinlemek üzere civarında olmaya devam edeyim." dedi (ve yine musluman olmadı). Bunun üzerine işte bu "De ki: Ey kendilerine israf etmiş olan kullarım, Allah'ın rahmetinden umutsuzluğa düşmeyin..." âyet-i kerimesi nazil oldu. Bu âyet-i kerimeyi işitince Vahşî: "Evet, işte şimdi bu âyette herhangi bir şart görmüyorum." dedi ve musluman oldu.[21]
c) Daha önce (Furkân 68-70 âyetlerinin nuzûl sebebinde) geçtiği üzere Abdullah ibn Mes'ûd'dan rivayette o şöyle anlatıyor: Rasûlullah'a (sas): "Allah katında hangi günah en büyüktür?" diye sordum (veya soruldu) da O: "Allah seni yaratmışken ona başka birini denk ve eş koşmandır." buyurdular. "Sonra hangisi?" dedim, "Sonra seninle beraber yiyecek korkusuyla çocuğunu öldürmendir." buyurdular. "Sonra hangisi?" diye sordum, "Komşunun hanımıyla zina etmendir." buyurdular ve işte Rasûlullah'ın (sas) bu sözünü tasdik olarak "Onlar ki Allah ile beraber bir başka ilâha tapmazlar, Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar..." (Furkân, 25/68) âyet-i kerimesi nazil oldu.[22]
İbn Cureyc kanalıyla İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayete göre ise işbu "De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine ileri giden kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Hiç kuşkusuz Allah, bütün günahları mağfiret buyurur." âyet-i kerimesi de bunun üzerine nazil olmuştur.[23]
d) İbn Abbâs şöyle anlatıyor: "Muhammed, putlara tapan, Allah'ın haram kıldığı cana kıyan kimselerin bağışlanmayacağını iddia ediyor, biz Allah ile birlikte putlara tapındık ve Allah'ın haram kıldığı canlara kıydık nasıl musluman olup hicret edelim?" diyen mekkeliler hakkında nazil oldu."[24]
Vâhidî'nin Abdurrahman ibn Muhammed es-Serrâc kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetine göre muşriklerden bazı kimseler çok cana kıymışlar, çok zina etmişler, sonra da Muhammed'e (sas) gelerek: "Senin bu kendisine davet ettiğin şey (din) çok güzel ama bir de şu yaptıklarımızın keffareti var mı yok mu bize haber versen." demişlerdi. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[25]
Bu hadise daha önce Furkân 25/68-70 âyetlerinin nuzûl sebebi olarak geçmişti.
e) İbn Umer de şöyle demiştir: Bu âyet-i kerime Ayyâş ibn Rabîa, el-Velîd ibnu'l-Velîd ve bir grup musluman hakkında nazil olan âyetler cumlesindendir. Bunlar Mekke'de musluman olmuşlar, sonra muşriklerin işkencelerine maruz kalmışlar ve bu işkencelere dayanamayarak tekrar İslâm'dan dönmüşlerdi. Bu âyet-i kerime nazil olunca Umer, okuma yazma biliyordu. Bu âyet-i kerimeyi yazarak Ayyâş ibn Rabîa, el-Velîd ibnu'l-Velîd ve arkadaşlarına gönderdi. Onlar da tekrar musluman olarak hicret ettiler.[26]
Vâhidî'nin Ebu İshak el-Mukrî kanalıyla Umer'den rivayetine göre o şöyle anlatmıştır: Hicret etmeye karar verdiğimiz zaman ben, Ayyâş ibn Ebî Rabîa ve Hişâm ibnu'1-As ibn Vâil birlikte hicret etmek üzere sözleşmiş; toplanma yerimiz Ğifar oğullarının mikat yeri olan Menâsıf olsun demiştik. İçimizden kim yakalanır da oraya toplanma zamanında gelemezse oraya gelenlerimiz beklemeyip yollarına devam etsin, diye sözleşmiştik. Ben ve Ayyâş ibn Ebî Rabîa buluşma yerine geldik ama Hişâm gelemedi, meğerse yakalanmış ve kendisine yapılan işkencelere dayanamayarak İslâm'dan dönmüş. Biz Medîne-i Munevvere'ye geldik. "Allah bunların tevbesini kabul etmez; öyle bir kavim ki Allah'ı ve Rasûlü'nü bilmiş, sonra da kendilerine yapılan dünyevî işkenceler üzerine tekrar İslâm'dan dönmüşlerdi, elbette Allah bunların tevbesini kabul etmez." diyorduk. Bunun üzerine Allah Tealâ (cc): “Mutekebbir için cehennemde bir karargâh olmaz olur mu?" ya kadar olmak üzere "De ki: Ey kendilerine karşı israf eden, ölçüyü kaçıran kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin..." (âyet: 53-60) âyet-i kerimeleri nazil oldu. Ben bu âyetleri kendi ellerimle yazdım, sonra da Mekke'de bulunan Hişâm'a gönderdim. Hadisenin bundan sonrasını Hişam şöyle anlatıyor: Umer'in mektubu bana gelince onu aldım ve Zî Tuvâ'ya çıktım: "Allah’ım, bunları anlamayı bana nasib et." diyordum. Çok geçmeden bu âyetlerin benim hakkımda nazil olduğunu anladım, hemen dönüp deveme bindim ve Rasûlullah'a, Medîne'ye iltihak ettim."[27]
Muhammed ibn İshak'in Umer'den rivayetinde ise bu âyet-i kerimeden başlayarak 60. âyete kadar olan âyetlerin de bu hadise üzerine nazil olduğu ifade edilmektedir.[28]
64. De ki: "Bana, Allah'tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz ey cahiller?"
65. Andolsun sana da, senden öncekilere de vahyolunmuştur ki eğer Allah'a ortak koşarsan şubhesiz amellerin boşa gider ve muhakkak husrana uğrayanlardan olursun.
İbn Ebî Hatim ve başkaları bu âyet-i kerimenin nuzûl sebebinde İbn Abbâs'tan şöyle' naklederler: Mekke muşrikleri, bilgisizliklerinden, Peygamber'i (sas) kendi ilâhlarına ibadet etmeye çağırdılar ve dediler ki: "Sen bizim ilâhlarımıza ibadet edersen biz de seninle birlikte senin ilâhına ibadet ederiz." İşte bunun üzerine "De ki: "Bana, Allah'tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz ey cahiller?" Andolsun sana da, senden öncekilere de vahyolunmuştur ki eğer Allah'a ortak koşarsan şubhesiz amellerin boşa gider ve muhakkak husrana uğrayanlardan olursun." âyet-i kerimeleri nazil oldu.[29]
64. De ki: "Bana, Allah'tan başkasına kulluk etmemi mi emredersiniz ey cahiller?!"
65. Andolsun ki sana da, senden öncekilere de vahyolunmuştur ki: "Eğer Allah'a ortak koşarsan hiç şubhesiz amellerin boşa gider ve muhakkak husrana uğrayanlardan olursun.
66. Hayır, yalnız Allah'a kulluk et ve şukredenlerden ol.
Beyhakî'nin Delâil'de el-Hasenu'1-Basrî'den rivayetle tahric ettiği bir haberde o şöyle anlatıyor: Muşrikler: "Ey Muhammed, babalarının ve atalarının dalâlette olduklarını mı iddia ediyorsun? Yani onlar dalâlette miydiler?" dediler de bunun üzerine Allah Tealâ: "ve şukredenlerden ol." a kadar olmak üzere bu âyet-i kerimeleri indirdi.[30]
Muşriklerin, Peygamber'e (sas) "atalarının dalâlette olmadıkları iddiasıyla Allah'la birlikte kendi ilâhlarına da tapınmaya davetleri üzerine bu âyet-i kerimeler yanında Kâfirûn Sûresi de nazil olmuştur ki inşaAllah o Sûrenin nuzûl sebebinde ayrıca zikredilecektir.[31]
67. Allah'ı hakkıyla takdir edemediler... O, muşriklerin koşmakta oldukları ortaklardan munezzehtir, çok yücedir
a) Ammâr kanalıyla Rebî'den rivayet edildiğine göre "O'nun Kursî'si gökleri ve yeri kucaklamış, o kadar geniştir." (Bakara, 2/255) âyeti nazil olduğunda Peygamber'in (sas) ashabı: "Ey Allah'ın elçisi, bu Kursî gökleri ve yeri kuşatacak kadar geniş. Peki Arş nasıldır?" diye sordular da bunun üzerine Allah Tealâ (cc): "Allah'ı hakkıyla takdir edemediler... O, muşriklerin koşmakta oldukları ortaklardan munezzehtir, çok yücedir." âyetini indirdi.[32]
b) Tirmizî'nin Abdullah ibn Abdurrahman kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetinde o şöyle anlatıyor: Bir Yahudi, Peygamber'e (sas) uğramıştı. Peygamber (sas) o Yahudiye: "Ey yahudi, bize anlatsana." buyurdular. Yahudi: "Ey Ebu'l-Kasım, nasıl diyorsun? Allah gökleri şunun, yeri şunun, suyu şunun, dağları şunun, diğer yaratıkları da şunun üzerine koyduğunda bu nasıl olur dersin?" dedi. Ravi Ebu Cafer Muhammed ibn'us-Salt önce en küçük parmağını, sonra da başparmağa doğru sırayla diğer parmaklarına işaret edip şöyle devam etti: İşte bunun üzerine Allah Tealâ (cc) "Allah'ı hakkıyla takdir edemediler..." âyet-i kerimesini indirdi. [33]
Bu hadiseyi Vâhidî de Ebu Bekr el-Hârisî kanalıyla Alkame'den rivayetle şöyle anlatıyor: Ehl-i kitabdan birisi Peygamber'e (sas): "Ey Ebu'l-Kasim, bana ulaştığına göre Allah bütün yaratıkları bir parmağı, yerleri bir parmağı, ağaçları bir parmağı, toprağı bir parmağı üzerinde taşıyormuş." demişti. Bunu duyan Allah'ın Rasûlü öyle güldü ki yan dişleri (nevâciz dişleri) göründü ve bunun üzerine Allah Tealâ (cc): "Allah'ı hakkıyla takdir edemediler..." âyet-i kerimesini indirdi.[34]
Bu rivayetlere nazaran âyet-i kerimenin Medîne-i Munevvere'de nazil olmuş olması gerekir. Halbuki Sûre Mekkîdir ve Mekkî bu sûre içinde bu âyet-i kerimenin Medenî olduğu rivayetine de rastlamıyoruz. Yani bu âyet-i kerimenin de Mekke-i Mukerreme'de nazil olduğu düşünülürse özellikle yahudi ile ilgili rivayette "âyet-i kerime bunun üzerine nazil oldu." ibaresi yerine bazı rivayetkerde "Peygamber bu âyet-i kerimeyi okudu." şeklinde geçmektedir ki buna göre âyet-i kerime Mekke-i Mukerreme'de nazil olmuş, Medîne-i Munevve-re'de o yahudi gelip de Allah'ı hakkıyla takdir edemediklerini gösteren sözler sarfedince Peygamber de kendisine daha önceden nazil olmuş bulunan bu âyet-i kerimeyi ona okumuştur. Veya ikinci bir ihtimal olarak bu âyet-i kerimenin biri Mekke'de, diğeri de bu olay üzerine Medîne'de olmak üzere iki kere nazil olduğunu söylemek durumunda kalırız.[35]
[1] Kurtubî, age. xv,151.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/758.
[2] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl,11,93; Alûsî, age. XXIH,235.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/758.
[3] Beğavî, age. IV,73.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/759.
[4] Vâhidî, age. s 260.
[5] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 11,94.
[6] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/759.
[7] Kurtubî, age. m,197; Suyûtî, ed-Durru'l-Mensûr fi't-Tefsîr bi'l-Me'sûr, 1,747.
[8] Bagavî, age IV,74.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/759-760.
[9] Râzî, age. xxvi,254.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/760.
[10] Vâhidî, age. s. 260; Taberî, age. XXIII, 132.
[11] İbn Kesîr. age. VII.81.
[12] Vâhidî, age. s. 260.
[13] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, n,94-95.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/760-761.
[14] Vâhidî, age. s. 260.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/761.
[15] Taberî, age. XII,90; Vâhidî, age. s. 189, 261.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/761.
[16] Alûsî, age.XXin, 261.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/762.
[17] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, ii,95-96; Alûsî, age. XXIV,5.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/762.
[18] Kurtubî, age. xv,168.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/762.
[19] Kurtubî, age. XV, 173.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/763.
[20] Buhârî, Tefsîru'l-Kurân, 39/u Muslim, İman, 193.
[21] Vâhidî, age. 236-237.
[22] Buhârî, Tefsîru'l-Kur'ân, 25/2; Edeb, 20; Diyât, 1; Muslim, İman, 142; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1,380,431.
[23] İbn Kesîr, age. vi,135.
[24] Vâhidî, age. s. 261.
[25] Vâhidî, age. s. 261.
[26] Vâhidî, age. s. 261.
[27] Vâhidî, age. s. 262.
[28] İbn Kesîr, age. VII. 100-101.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/763-765.
[29] İbn Kesîr, age. VII, 103.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/765-766.
[30] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, ii,98-99.
[31] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/766.
[32] Taberî, age. m,7.
[33] Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, Zumer, 39/4, hadis no: 3240; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1,324.
[34] Vâhidî, age. s. 262; Buhârî, Tevhid, 19; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1,378.
[35] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/766-767.
Mekke'de ve Sebe' Sûresinden sonra nazil olmuştur.
İbn Abbâs'tan rivayetle "Allah sözün en güzelini ahenkli, ikişerli bir kitab halinde indirmiştir. Rablarından korkanların ondan derileri ürperir, sonra hem derileri, hem de kalbleri Allah'ın zikrine karşı yumuşar..." (âyet: 23) ve "De ki ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin..." (âyet: 53) âyet-i kerimesi olmak üzere iki âyetinin:
"De ki ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım..." âyetinden başlayarak yedi âyetinin Medîne'de Vahşî ve arkadaşları hakkında nazil olduğu da rivayet edilmiştir ki yerinde ayrıntılı olarak gelecektir.[1]
3. İyi bil ki hâlis din Allah'ındır. O'ndan başka velîler edinenler, “onlara, sırf bizi Allah'a yaklaştırsın diye dua ediyoruz." derler. Doğrusu Allah, ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hukum verecektir. Muhakkak ki Allah, yalancı ve çok kufreden kimseye hidayet eylemez.
Cuveybir'in İbn Abbâs'tan bu âyet hakkında tahric ettiği bir haberde o şöyle diyor: Bu âyet-i kerime üç kabile hakkında; Amir, Kinâne ve Selime oğulları hakkında nazil oldu. Onlar, putlara tapar, “melekler Allah'ın kızlarıdır, biz onlara, bizi Allah'a yaklaştırsınlar diye tapınıyoruz." derlerdi.[2]
8. İnsana bir sıkıntı dokunduğu zaman Rabbına yönelerek O'na yalvarır. Sonra O, kendi katından ona bir nimet verince önceden O'na yalvarmış olduğunu unutuverir ve Allah yolundan saptırmak için O'na eşler koşar. De ki: "Kufrünle biraz eğlenedur. Muhakkak ki sen cehennem ashabındansın.
Mukâtil, bu âyet-i kerimenin Ebu Huzâfe ibnu'l-Muğîra el-Mahzûmî hakkında nazil olduğunu söylemiştir. Utbe ibn Rabia hakkında indiği de söylenir.[3]
9. Yoksa o geceleyin secde ederek kıyamda durarak itaat eden, âhiretten korkan ve Rabbının rahmetini dileyen kimse gibi midir? De ki: "Hiç bilenlerle bilmeyenler eşit olurlar mı? Doğrusu ancak akıl sahipleri tezekkur ederler.
Atâ rivayetinde İbn Abbâs bu âyet-i kerimenin Ebu Bekr hakkında; İbn Umer, Osman ibn Affân hakkında; Mukâtil de Ammâr ibn Yâsir hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.[4]
Yine İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayette de İbn Mes'ûd, Ammâr ibn Yâsir ve Ebu Huzeyfe'nin kölesi Salim hakkında nazil olduğu söylenmiştir.[5]
Aslında bu rivayetlerde adı geçen her sahabî ayrı ayrı bu âyet-i kerimenin nuzûl sebebi olmaya yaraşır ibadetlerde bulunan kimselerdi. Allah onlardan razı olsun.[6]
10. ...Sabredenlere ecirleri elbette hesabsız olarak verilecektir.
Daha önce Bakara, 2/245 ve 261 âyetlerinin nuzûl sebebinde geçtiği üzere İbnu'l-Munzir, İbn Ebî Hatim, Sahîh'inde İbn Hıbbân, İbn Merdûye, Şuabu'l-İman'da Beyhakî'nin ve Musned'inde Ebu Hatim el-Bustî'nin İbn Umer'den rivayetle tahriclerinde o şöyle demiştir: "Mallarını Allah yolunda harcayanların misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." âyeti nazil olunca Peygamber (sas): "Rabbim ummetime artır dedi de "Kimdir o ki Allah'a güzel bir ödünç versin de Allah onu kat kat, birçok katlar artırsın." (Bakara, 2/245) âyeti nazil oldu. Efendimiz (sas): "Rabbim ummetime daha artır." dedi de bu sefer "Sabredenlere ecirleri elbette hesabsız olarak verilecektir." âyeti nazil oldu.
İbnu'l-Munzir'in Sufyân'dan rivayetinde Peygamber'in (sas) ummetine artırmayı ifade eden âyetlerin sırası biraz değişik olup şöyledir: "Her kim bir hasene işlerse ona on misli var." (En'âm, 6/160) âyeti nazil olunca Peygamber (sas): "Rabbim, ummetime artır." dedi, "Kimdir o ki Allah'a güzel bir borç verir..." âyeti nazil oldu. Peygamber (sas) yine: "Rabbim, ummetime artır." dedi de "Mallarını Allah yolunda harcayanların misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." (Bakara, 2/261) âyeti nazil oldu. Peygamber (sas) tekrar: "Rabbim ummetime artır." dedi de "Sabredenlere ecirleri elbette hesabsız olarak verilecektir." âyeti nazil oldu.[7]
Bu âyet-i kerimenin Habeşistan'a hicret edenler hakkında nazil olduğu görüşü yanında Ca'fer ibn Ebî Tâlib ve arkadaşlarının gördükleri eziyet ve işkencelere sabrederek dinlerinde sebatları üzerine indiği de söylenmiştir.[8]
11. De ki: "Ben, dini yalnız Allah'a tahsis ederek ibadet etmekle emrolundum.
Mukâtil der ki: Kureyş muşrikleri Peygamber'e (sas): "Bize getirdiğin bu dine seni sevkeden nedir? Babanın, dedenin ve kavminin ileri gelenlerinin dinini görmez misin; onlar Lât ve Uzzâ'ya tapmaktadırlar." dediler de bunun üzerine Allah Tealâ (cc) bu âyet-i kerimeyi indirdi.[9]
17. Tâğût'a tapmaktan kaçınıp Allah'a yönelenlere; işte onlara müjde vardır. Öyle ise kullarımı müjdele.
18. Onlar ki sözü dinlerler de en güzeline tabi olurlar. İşte bunlar; Allah'ın kendilerine hidayet buyurduğu kimselerdir ve işte bunlar akıl sahiplerinin ta kendileridir.
İbn Zeyd, bu âyet-i kerimenin, câhiliye devrinde bir tek Allah'a kulluk e-den, "Yegâne ilâh Allah'tır." diyen üç kişi hakkında; Zeyd ibn Amr ibn Nufeyl, Ebu Zer el-Ğifarî ve Selman el-Fârisî hakkında nazil olduğunu söylemiştir.[10]
İbn Kesîr der ki: Sahîh olan bu âyet-i kerimenin hem onlara, hem de onlar gibi Tâğût'a, putlara tapınmaktan sakınıp Allah'a dönen herkese şâmil olmasıdır.[11]
İbn Abbâs'tan rivayetle Atâ der ki: Ebu Bekr iman edip Peygamber'i (sas) tasdik ettiğinde Osman, Abdurrahman ibn Avf, Talha, Zubeyr, Saîd ibn Zeyd ve Sa'd ibn Ebî Vakkâs O'na gelerek bu yeni dini sormuşlar ve ona tabi olarak onlar da iman etmişlerdi, işte onlar hakkında bu: "Öyle ise kullarımı müjdele. Onlar ki sözü dinlerler de en güzeline tabi olurlar..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[12]
Cuveybir'in kendi senediyle Câbir ibn Abdullah'tan rivayetine göre: "Onun yedi kapısı vardır..." (Hicr, 15/44) âyet-i kerimesi nazil olduğunda ensardan bir adam Peygamber'e (sas) gelmiş ve: "Ey Allah'ın elçisi, benim yedi kölem vardı; onun her bir kapısı için bir köle olmak üzere hepsini azat ettim." dedi de işte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[13]
22. Allah kimin göğsünü İslâm'a açmışsa artık o, Rabbından bir nur üzeredir. Allah'ın zikrinden (Allah'ın zikrine karşı) kalbleri katılaşmış olanların da vay haline. İşte onlar apaçık bir dalâlet içindedirler. Hamza, Ali, Ebu Leheb ve çocukları hakkında nazil olmuştur. Ayet-i kerimedeki "Allah'ın kalblerini İslâm'a açtıkları" Hamza, Ali ve çocukları; "Allah'ın zikrine karşı kalbleri katılaşmış olanlar" ise Ebu Leheb ve çocuklarıdır.[14]
23. Allah, sözlerin en güzelini birbiriyle ahenkli ve katmerli bir kitab halinde indirmiştir...
Daha önce (Yûsuf Sûresi'nin 3. âyetinin nuzûl sebebinde) de geçtiği üzere Avn ibn Abdullah'tan rivayette o şöyle anlatıyor: Rasûlullah'ın (sas) ashabı (Rasûlullah'a (sas) inen Kur'ân âyetleri dinlemekten) usandılar ve "Ey Allah'ın elçisi, bize başka bir şeyler anlatsan." dediler de Allah Tealâ (cc) bu: "Allah, sözlerin en güzelini birbiriyle ahenkli ve katmerli bir kitab halinde indirmiştir..." âyet-i kerimesini indirdi. Bir süre sonra tekrar usandılar ve: "Ey Allah'ın elçisi, bize kendi sözün ve Kur'ân'ın dışında bir şeyler anlatsan." dediler. Bununla onun, kendilerine hikâyeler anlatmasını istiyorlardı. Bunun üzerine de Allah Tealâ (cc): "Biz, sana bu Kur'ân'ı vahyetmekle kıssaların en güzelini sana anlatıyoruz." (Yûsuf, 12/3) âyet-i kerimesini indirdi. Mus'ab ibn Sa'd'den, onun da babası Sa'd ibn Ebî Vakkâs'tan rivayet ettiği bir haberde de inen âyetlerin sırası yukardakinin tersinedir[15].
24. Zalimlere: "Kazandıklarınızın karşılığını tadın." denilirken kıyamet günü yüzünü azabın kötüsünden kim koruyacak?
Bu âyet-i kerimenin Ebu Cehl hakkında nazil olduğu söylenir.[16]
36. Allah kuluna kâfi değil mi? Seni O'ndan başkalarıyla mı korkutuyorlar? Allah kimi dalâlette bırakırsa artık onu hidayete erdirecek kimse yoktur.
Abdurrezzâk'ın Ma'mer'den rivayetle tahricine göre ona da bir adam şöyle anlatmış: Peygamber'e (sas) Kureyş muşrikleri: "Ya putlarımıza sövmeyi bırakırsın ya da putlarımıza söyleriz seni çarpar ve delirtir." veya "Putlarımızı ayıplamayı bırakmayacak olursan onlar seni çarpar veya delirtir." dediler de "Seni O'ndan başkalarıyla mı korkutuyorlar?" âyet-i kerimesi nazil oldu.[17]
38. Andolsun ki onlara: "Gökleri ve yeri yaratan kimdir?" diye sorsan muhakkak "Allah'tır." diyecekler. De ki: "Öyleyse söyleyin bakalım; Allah bana bir zarar vermek istese, O'nu bırakıp ta tapındıklarınız O'nun verdiği zararı giderebilir mi? Yahut bana bir rahmet dilerse O'nun rahmetini önleyebilir mi?" De ki: "Allah bana yeter." Tevekkul edenler O'na tevekkul etsinler.
Mukâtil der ki: Peygamber: "Öyleyse söyleyin bakalım; Allah bana bir zarar vermek istese, O'nu bırakıp ta tapındıklarınız O'nun verdiği zararı giderebilir mi? Yahut bana bir rahmet dilerse O'nun rahmetini önleyebilir mi?" diye sormuş da Mekke muşrikleri cevap verememişler ve susmuşlar; bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş. Bir rivayete göre ise: "Allah'ın takdir ettiği bir şeyi elbette savamazlar ama şefaat ederler." diye cevap vermişler de bu âyet-i kerime nazil olmuş.[18]
49. Însana bir sıkıntı gelince Bize yalvarır. Sonra katımızdan ona bir nimet verdiğimizde "Bu bana bilgimden dolayı verilmiştir." der. Hayır, bu bir imtihandır, ama çokları bilmezler.
Bu âyet-i kerimenin Huzeyfe ibnu'l-Muğîra hakkında nazil olduğu söylenir.[19]
53. De ki: "Ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Muhakkak ki Allah, bütün günahları bağışlar. Hiç kuşkusuz O, Ğafûr'dur, Rahîm'dir.
a) İbn Abbâs'tan rivayete göre şirk ehlinden bir çok kişiyi öldürmüş, çok zina yapmış bazı kimseler Muhammed'e (sas) geldiler ve: "Senin söylediklerin ve kendisine çağırdığın şey güzel. Keşke bizim yapmış olduğumuz günahların bir keffâreti olduğunu bize haber verebilsen (de biz de musluman olsak)." dediler de "Onlar ki Allah ile beraber başka bir ilâha tapmazlar, Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar, zina etmezler..." (Furkân, 25/68) ve "De ki: "Ey kendi nefislerine karşı ölçüyü aşan kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin..." âyet-i kerimeleri nazil oldu.[20]
b) Daha önce (Furkân Sûresinin 68. âyet-i kerimesinin nuzûl sebebinde) geçtiği üzere İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayete göre ise sadece bu âyet-i kerime değil, bununla birlikte bunu takip eden iki âyet-i kerime daha Hamza'nın katili olan Vahşî hakkında Medîne-i Munevvere'de nazil olmuştur. O, şöyle anlatıyor:
Vahşî, Peygamber'e (sas) geldi ve: "Ey Muhammed, senden eman dileyerek geldim, bana eman ver ki Allah'ın kelâmını dinleyeyim." dedi. Rasûlullah (sas): "Seni etrafımda görmemeyi daha çok isterdim. Ama madem ki eman dileyerek geldin, peki Allah'ın kelâmını dinlemek üzere civarımda olabilirsin." buyurdular. Vahşî: "Ben Allah'a ortak koştum, Allah'ın haram kıldığı cana kıydım ve zina ettim, bana tevbe var mıdır?" diye sordu. Allah'ın Rasûlü (sas) susup cevap vermediler de sonuna kadar "Onlar ki Allah ile beraber bir başka ilâha tapmazlar, Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar ve zina etmezler..." (Furkân, 25/68) âyet-i kerimesi nazil oldu. Rasûlullah (sas) bu âyeti Vahşî'ye okudular. Vahşî: "Bunda bir şart görüyorum; belki de ben salih amel işlemeyeceğim. En iyisi ben, Allah'ın başka bir kelâmını dinlemek üzere senin civarında kalmaya devam edeyim." dedi (ve musluman olmadı) bunun üzerine "Allah, kendisine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bunun dışındakileri ise dilediğine bağışlar." (Nisa, 4/48) âyet-i kerimesi nazil oldu. Peygamber (sas), Vahşî'yi çağırarak ona bu sefer bu âyet-i kerimeyi okudu. Vahşî: "(Bunda da bir şart var), Belki de ben, Allah'ın dilediklerinden değilim. Ben en iyisi Allah'ın başka bir kelâmını dinlemek üzere civarında olmaya devam edeyim." dedi (ve yine musluman olmadı). Bunun üzerine işte bu "De ki: Ey kendilerine israf etmiş olan kullarım, Allah'ın rahmetinden umutsuzluğa düşmeyin..." âyet-i kerimesi nazil oldu. Bu âyet-i kerimeyi işitince Vahşî: "Evet, işte şimdi bu âyette herhangi bir şart görmüyorum." dedi ve musluman oldu.[21]
c) Daha önce (Furkân 68-70 âyetlerinin nuzûl sebebinde) geçtiği üzere Abdullah ibn Mes'ûd'dan rivayette o şöyle anlatıyor: Rasûlullah'a (sas): "Allah katında hangi günah en büyüktür?" diye sordum (veya soruldu) da O: "Allah seni yaratmışken ona başka birini denk ve eş koşmandır." buyurdular. "Sonra hangisi?" dedim, "Sonra seninle beraber yiyecek korkusuyla çocuğunu öldürmendir." buyurdular. "Sonra hangisi?" diye sordum, "Komşunun hanımıyla zina etmendir." buyurdular ve işte Rasûlullah'ın (sas) bu sözünü tasdik olarak "Onlar ki Allah ile beraber bir başka ilâha tapmazlar, Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar..." (Furkân, 25/68) âyet-i kerimesi nazil oldu.[22]
İbn Cureyc kanalıyla İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayete göre ise işbu "De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine ileri giden kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Hiç kuşkusuz Allah, bütün günahları mağfiret buyurur." âyet-i kerimesi de bunun üzerine nazil olmuştur.[23]
d) İbn Abbâs şöyle anlatıyor: "Muhammed, putlara tapan, Allah'ın haram kıldığı cana kıyan kimselerin bağışlanmayacağını iddia ediyor, biz Allah ile birlikte putlara tapındık ve Allah'ın haram kıldığı canlara kıydık nasıl musluman olup hicret edelim?" diyen mekkeliler hakkında nazil oldu."[24]
Vâhidî'nin Abdurrahman ibn Muhammed es-Serrâc kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetine göre muşriklerden bazı kimseler çok cana kıymışlar, çok zina etmişler, sonra da Muhammed'e (sas) gelerek: "Senin bu kendisine davet ettiğin şey (din) çok güzel ama bir de şu yaptıklarımızın keffareti var mı yok mu bize haber versen." demişlerdi. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[25]
Bu hadise daha önce Furkân 25/68-70 âyetlerinin nuzûl sebebi olarak geçmişti.
e) İbn Umer de şöyle demiştir: Bu âyet-i kerime Ayyâş ibn Rabîa, el-Velîd ibnu'l-Velîd ve bir grup musluman hakkında nazil olan âyetler cumlesindendir. Bunlar Mekke'de musluman olmuşlar, sonra muşriklerin işkencelerine maruz kalmışlar ve bu işkencelere dayanamayarak tekrar İslâm'dan dönmüşlerdi. Bu âyet-i kerime nazil olunca Umer, okuma yazma biliyordu. Bu âyet-i kerimeyi yazarak Ayyâş ibn Rabîa, el-Velîd ibnu'l-Velîd ve arkadaşlarına gönderdi. Onlar da tekrar musluman olarak hicret ettiler.[26]
Vâhidî'nin Ebu İshak el-Mukrî kanalıyla Umer'den rivayetine göre o şöyle anlatmıştır: Hicret etmeye karar verdiğimiz zaman ben, Ayyâş ibn Ebî Rabîa ve Hişâm ibnu'1-As ibn Vâil birlikte hicret etmek üzere sözleşmiş; toplanma yerimiz Ğifar oğullarının mikat yeri olan Menâsıf olsun demiştik. İçimizden kim yakalanır da oraya toplanma zamanında gelemezse oraya gelenlerimiz beklemeyip yollarına devam etsin, diye sözleşmiştik. Ben ve Ayyâş ibn Ebî Rabîa buluşma yerine geldik ama Hişâm gelemedi, meğerse yakalanmış ve kendisine yapılan işkencelere dayanamayarak İslâm'dan dönmüş. Biz Medîne-i Munevvere'ye geldik. "Allah bunların tevbesini kabul etmez; öyle bir kavim ki Allah'ı ve Rasûlü'nü bilmiş, sonra da kendilerine yapılan dünyevî işkenceler üzerine tekrar İslâm'dan dönmüşlerdi, elbette Allah bunların tevbesini kabul etmez." diyorduk. Bunun üzerine Allah Tealâ (cc): “Mutekebbir için cehennemde bir karargâh olmaz olur mu?" ya kadar olmak üzere "De ki: Ey kendilerine karşı israf eden, ölçüyü kaçıran kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin..." (âyet: 53-60) âyet-i kerimeleri nazil oldu. Ben bu âyetleri kendi ellerimle yazdım, sonra da Mekke'de bulunan Hişâm'a gönderdim. Hadisenin bundan sonrasını Hişam şöyle anlatıyor: Umer'in mektubu bana gelince onu aldım ve Zî Tuvâ'ya çıktım: "Allah’ım, bunları anlamayı bana nasib et." diyordum. Çok geçmeden bu âyetlerin benim hakkımda nazil olduğunu anladım, hemen dönüp deveme bindim ve Rasûlullah'a, Medîne'ye iltihak ettim."[27]
Muhammed ibn İshak'in Umer'den rivayetinde ise bu âyet-i kerimeden başlayarak 60. âyete kadar olan âyetlerin de bu hadise üzerine nazil olduğu ifade edilmektedir.[28]
64. De ki: "Bana, Allah'tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz ey cahiller?"
65. Andolsun sana da, senden öncekilere de vahyolunmuştur ki eğer Allah'a ortak koşarsan şubhesiz amellerin boşa gider ve muhakkak husrana uğrayanlardan olursun.
İbn Ebî Hatim ve başkaları bu âyet-i kerimenin nuzûl sebebinde İbn Abbâs'tan şöyle' naklederler: Mekke muşrikleri, bilgisizliklerinden, Peygamber'i (sas) kendi ilâhlarına ibadet etmeye çağırdılar ve dediler ki: "Sen bizim ilâhlarımıza ibadet edersen biz de seninle birlikte senin ilâhına ibadet ederiz." İşte bunun üzerine "De ki: "Bana, Allah'tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz ey cahiller?" Andolsun sana da, senden öncekilere de vahyolunmuştur ki eğer Allah'a ortak koşarsan şubhesiz amellerin boşa gider ve muhakkak husrana uğrayanlardan olursun." âyet-i kerimeleri nazil oldu.[29]
64. De ki: "Bana, Allah'tan başkasına kulluk etmemi mi emredersiniz ey cahiller?!"
65. Andolsun ki sana da, senden öncekilere de vahyolunmuştur ki: "Eğer Allah'a ortak koşarsan hiç şubhesiz amellerin boşa gider ve muhakkak husrana uğrayanlardan olursun.
66. Hayır, yalnız Allah'a kulluk et ve şukredenlerden ol.
Beyhakî'nin Delâil'de el-Hasenu'1-Basrî'den rivayetle tahric ettiği bir haberde o şöyle anlatıyor: Muşrikler: "Ey Muhammed, babalarının ve atalarının dalâlette olduklarını mı iddia ediyorsun? Yani onlar dalâlette miydiler?" dediler de bunun üzerine Allah Tealâ: "ve şukredenlerden ol." a kadar olmak üzere bu âyet-i kerimeleri indirdi.[30]
Muşriklerin, Peygamber'e (sas) "atalarının dalâlette olmadıkları iddiasıyla Allah'la birlikte kendi ilâhlarına da tapınmaya davetleri üzerine bu âyet-i kerimeler yanında Kâfirûn Sûresi de nazil olmuştur ki inşaAllah o Sûrenin nuzûl sebebinde ayrıca zikredilecektir.[31]
67. Allah'ı hakkıyla takdir edemediler... O, muşriklerin koşmakta oldukları ortaklardan munezzehtir, çok yücedir
a) Ammâr kanalıyla Rebî'den rivayet edildiğine göre "O'nun Kursî'si gökleri ve yeri kucaklamış, o kadar geniştir." (Bakara, 2/255) âyeti nazil olduğunda Peygamber'in (sas) ashabı: "Ey Allah'ın elçisi, bu Kursî gökleri ve yeri kuşatacak kadar geniş. Peki Arş nasıldır?" diye sordular da bunun üzerine Allah Tealâ (cc): "Allah'ı hakkıyla takdir edemediler... O, muşriklerin koşmakta oldukları ortaklardan munezzehtir, çok yücedir." âyetini indirdi.[32]
b) Tirmizî'nin Abdullah ibn Abdurrahman kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetinde o şöyle anlatıyor: Bir Yahudi, Peygamber'e (sas) uğramıştı. Peygamber (sas) o Yahudiye: "Ey yahudi, bize anlatsana." buyurdular. Yahudi: "Ey Ebu'l-Kasım, nasıl diyorsun? Allah gökleri şunun, yeri şunun, suyu şunun, dağları şunun, diğer yaratıkları da şunun üzerine koyduğunda bu nasıl olur dersin?" dedi. Ravi Ebu Cafer Muhammed ibn'us-Salt önce en küçük parmağını, sonra da başparmağa doğru sırayla diğer parmaklarına işaret edip şöyle devam etti: İşte bunun üzerine Allah Tealâ (cc) "Allah'ı hakkıyla takdir edemediler..." âyet-i kerimesini indirdi. [33]
Bu hadiseyi Vâhidî de Ebu Bekr el-Hârisî kanalıyla Alkame'den rivayetle şöyle anlatıyor: Ehl-i kitabdan birisi Peygamber'e (sas): "Ey Ebu'l-Kasim, bana ulaştığına göre Allah bütün yaratıkları bir parmağı, yerleri bir parmağı, ağaçları bir parmağı, toprağı bir parmağı üzerinde taşıyormuş." demişti. Bunu duyan Allah'ın Rasûlü öyle güldü ki yan dişleri (nevâciz dişleri) göründü ve bunun üzerine Allah Tealâ (cc): "Allah'ı hakkıyla takdir edemediler..." âyet-i kerimesini indirdi.[34]
Bu rivayetlere nazaran âyet-i kerimenin Medîne-i Munevvere'de nazil olmuş olması gerekir. Halbuki Sûre Mekkîdir ve Mekkî bu sûre içinde bu âyet-i kerimenin Medenî olduğu rivayetine de rastlamıyoruz. Yani bu âyet-i kerimenin de Mekke-i Mukerreme'de nazil olduğu düşünülürse özellikle yahudi ile ilgili rivayette "âyet-i kerime bunun üzerine nazil oldu." ibaresi yerine bazı rivayetkerde "Peygamber bu âyet-i kerimeyi okudu." şeklinde geçmektedir ki buna göre âyet-i kerime Mekke-i Mukerreme'de nazil olmuş, Medîne-i Munevve-re'de o yahudi gelip de Allah'ı hakkıyla takdir edemediklerini gösteren sözler sarfedince Peygamber de kendisine daha önceden nazil olmuş bulunan bu âyet-i kerimeyi ona okumuştur. Veya ikinci bir ihtimal olarak bu âyet-i kerimenin biri Mekke'de, diğeri de bu olay üzerine Medîne'de olmak üzere iki kere nazil olduğunu söylemek durumunda kalırız.[35]
[1] Kurtubî, age. xv,151.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/758.
[2] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl,11,93; Alûsî, age. XXIH,235.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/758.
[3] Beğavî, age. IV,73.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/759.
[4] Vâhidî, age. s 260.
[5] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 11,94.
[6] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/759.
[7] Kurtubî, age. m,197; Suyûtî, ed-Durru'l-Mensûr fi't-Tefsîr bi'l-Me'sûr, 1,747.
[8] Bagavî, age IV,74.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/759-760.
[9] Râzî, age. xxvi,254.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/760.
[10] Vâhidî, age. s. 260; Taberî, age. XXIII, 132.
[11] İbn Kesîr. age. VII.81.
[12] Vâhidî, age. s. 260.
[13] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, n,94-95.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/760-761.
[14] Vâhidî, age. s. 260.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/761.
[15] Taberî, age. XII,90; Vâhidî, age. s. 189, 261.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/761.
[16] Alûsî, age.XXin, 261.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/762.
[17] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, ii,95-96; Alûsî, age. XXIV,5.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/762.
[18] Kurtubî, age. xv,168.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/762.
[19] Kurtubî, age. XV, 173.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/763.
[20] Buhârî, Tefsîru'l-Kurân, 39/u Muslim, İman, 193.
[21] Vâhidî, age. 236-237.
[22] Buhârî, Tefsîru'l-Kur'ân, 25/2; Edeb, 20; Diyât, 1; Muslim, İman, 142; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1,380,431.
[23] İbn Kesîr, age. vi,135.
[24] Vâhidî, age. s. 261.
[25] Vâhidî, age. s. 261.
[26] Vâhidî, age. s. 261.
[27] Vâhidî, age. s. 262.
[28] İbn Kesîr, age. VII. 100-101.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/763-765.
[29] İbn Kesîr, age. VII, 103.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/765-766.
[30] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, ii,98-99.
[31] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/766.
[32] Taberî, age. m,7.
[33] Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, Zumer, 39/4, hadis no: 3240; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1,324.
[34] Vâhidî, age. s. 262; Buhârî, Tevhid, 19; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1,378.
[35] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nuzûl, Çağrı Yayınları: 2/766-767.
