Neler yeni
İslami Forum, Dini Forum, islami site, islami sohbet, radyo, islami bilgiler

İslam-tr.org'a hoş geldiniz! Hemen üye olun ve kendi konularınızı, düşüncelerinizi paylaşarak bu platforma katılın. Oturum açtıktan sonra, İslam dini, tarih ve güncel konularla ilgili paylaşımlarda bulunabilirsiniz.

Küllerinin Savrulmasını Vasiyet Eden Adam Hadisi

E Çevrimdışı

Ehli_Hadis

Aktif Üye
İslam-TR Üyesi
3048- (كانَ رجلٌ ممَّن كان قبلكم لم يعمل خيراً قطُّ ؛ إلا التوحيد، فلما احتُضر قال لأهله : انظروا: إذا أنا متُّ أن يحرِّقوه حتى يدعوه حمماً، ثم اطحنوه، ثم اذروه في يوم ريح، [ ثم اذروا نصفه في البر، ونصفه في البحر، فوالله؛ لئن قدر الله عليه ليعذبنه عذاباً لا يعذبه أحداً من العالمين]، فلما مات فعلوا ذلك به،[ فأمر الله البر فجمع ما فيه، وأمر البحر فجمع ما فيه]، فإذا هو[ قائم] في قبضة الله،
فقال الله عز وجل: يا ابن آدم! ما حملك على ما فعلت؟ قال: أي ربِّ! من مخافتك (وفي طريق آخر: من خشيتك وأنت أعلم)، قال: فغفر له بها، ولم يعمل خيراً قطُّ إلا التوحيد).
أخرجه أحمد (2/304): ثنا أبو كامل: ثنا حماد عن ثابت عن أبي رافع
عن أبي هريرة عن النبي- صلى الله عليه وسلم - . وغير واحد عن الحسن وابن سيرين عن النبي - صلى الله عليه وسلم -
قلت: وهذا إسناد صحيح متصل عن أبي هريرة، رجاله ثقات رجال مسلم؛
غير أبي كامل، وهو مظفر بن مدرك الخراساني، وهو حافظ ثقة اتفاقاً.
وحماد هو ابن سلمة، وله في هذا الحديث إسنادان آخران:
أحدهما: عن عاصم بن بهدلة عن أبي وائل عن عبدالله بن وائل عن عبدالله
ابن مسعود رضي الله عنه:
أن رجلاً لم يعمل من الخير شيئاً قط إلا التوحيد.. الحديث.
أخرجه أحمد (1/398) هكذا موقوفاً(1) .وهو في حكم المرفوع كما لايخفى
وكأنَّ أحمد رحمه الله أشار إلى ذلك بأن عقب عليه بإسناده إياه من طريق حماد
عن ثابت عن أبي رافع عن أبي هريرة رضي الله عن النبي - صلى الله عليه وسلم - قال بمثله .
والآخر : عن أبي قزعة عن حكيم بن معاوية عن أبيه أن رسول الله - صلى الله عليه وسلم - قال :
" إن رجلاً كان فيمن كان قبلكم رَغَسَهُ الله تبارك وتعالى مالاً وولداً حتى
__________
(1)وكذلك رواه أبو يعلى (5105) من طريق آخر عن ابن مسعود موقوفأ. وسنده حسن في الشواهد.
__________
ذهب عصر وجاء عصر، فلما حضرته الوفاة قال: أي بني ! أي أب كنت لكم؟ قالوا: خير أب. قال: فهل أنتم مطيعي؟ قالوا: نعم. قال: انظروا: إذا مت أن تحرقوني حتى تدعوني فحماً، قال رسول الله- صلى الله عليه وسلم - : ففعلوا ذلك. ثم اهرسوني بالمهراس- يومئ بيده-، قال رسول الله - صلى الله عليه وسلم - : ففعلوا- والله !- ذلك. ثم اذروني في البحر في يوم ريح؛ لعلي أَضِلُّ الله تبارك وتعالى. قال رسول الله - صلى الله عليه وسلم - : ففعلوا - والله !- ذلك، فإذا هو في قبضة الله تبارك وتعالى، فقال: يا ابن آدم! ما حملك على ما صنعت؟ فال: أي رب ! مخافتك. قال: فتلافاه الله تبارك وتعالى بها".
أخرجه أحمد (4/447و5/3) ؛ والطبراني في " المعجم الكبير" (19/427/1073)
قلت: وهذا إسناد صحيح رجاله كلهم ثقات.
وأقول: إن رواية حماد بن سلمة لهذا الحديث بأسانيد ثلاثة عن ثلاثة من الصحابة مما يدل على أنه كان من كبار الحفاظ ؛كما يدل على أن الحديث كان مشهوراً بين الأصحاب. ويؤكد هذا أنه جاء عن أبي هريرة من طرق أخرى، وعن صحابة آخرين.
أما الطرق عن أبي هريرة:
1- فرواه أبو الزناد عن الأعرج عنه مرفوعاً نحوه.
أخرجه مالك (1/238)، ومن طريقه: البخاري (7506)، ومسلم (8/97)، والخطيب في "التاريخ " (4/389)، وابن عبدالبر في "التمهيد" (18/38)، كلهم عن مالك به. والزيادات والطريق لمسلم.
2- الزهري عن حميد بن عبدالرحمن عن أبي هريرة به.
أخرجه البخاري (3481)، ومسلم (8/97- 98)، والنسائي (1/ 294)،
وا بن ماجه (4255)، وعبدالرزاق في "المصنف " (11/283/20548)، وأحمد (2/269)، وابن صاعد في "زوائد الزهد" (372/1056).
وأما الصحابة :
1 و 2- حذيفة بن اليمان رضي الله عنه قال: سمعته - صلى الله عليه وسلم - يقول... فذكر
نحوه . قال عقبة بن عمرو :
وأنا سمعته يقول ذاك، وكان نباشاً.
أخرجه البخاري (3452)؛ وأحمد (5/395) ؛ والبيهقي في " الشعب "
(5/430/ 7160)، وا لطبراني (17/231- 235).
ورواه النسائي، وابن حبان (2/22/ 650) عن حذيفة وحده، وهو رواية للبخاري (6480).
3- أبو سعيد الخدري عن النبي- صلى الله عليه وسلم - : أنه ذكر رجلاً فيمن سلف.. الحديث نحوه، و فيه:
"وإن يقدِرِ الله عليه يعذِّبه ".
وفيه :
"فأخذ مواثيقهم على ذلك ".
أخرجه البخاري (6481 و 7508)، ومسلم، وابن حبان (649)، وأحمد (3/69- 70 و 77- 78)، وابن عبدالبر (11/39)، والطبراني (6/306).
وأخرجه أبو يعلى في "مسنده " (2/284/1001 و 8/469/5055) من طريق أخرى ضعيفة عن أبي سعيد به مختصراً.
4- سلمان رضي الله عنه:
أخرجه الطبراني في "المعجم الكبير" (6/306/6123) عقب حديث أبي سعيد الخدري، وأحال في لفظه عليه، فقال:
"نحوه، وقال: اذروا نصفي في البر، ونصفي في البحر".
وكذلك رواه البخاري (6481) في آخر حديث أبي سعيد أيضاً، ولكنه لم يذكر هذه الزيادة بتمامها، وهي ثابتة في حديث أبي هريرة- كما تقدم- من الطريق المتفق عليه، فلا ريب في صحتها.
واعلم أن قوله في حديث الترجمة: "إلا التوحيد" مع كونها صحيحة الإسناد، فقد شكك فيها الحافظ ابن عبدالبر من حيث الرواية، وإن كان قد جزم بصحتها من حيث الدراية، فكأنه لم يقف على إسنادها، لأنه علقها على أبي رافع عن أبي هريرة، فقال رحمه الله (18/ 40):
"وهذه اللفظة- إن صحت- رفعت الإشكال في إيمان هذا الرجل، وإن لم تصح من جهة النقل؛ فهي صحيحة من جهة المعنى، والأصول كلها تعضدها، والنظر يوجبها، لأنه محال غير جائز أن يغفر للذين يموتون وهم كفار؛ لأن الله عز وجل قد أخبر أنه( لا يغفر أن يشرك به) لمن مات كافراً، وهذا ما لا مدفع له، ولا خلاف فيه بين أهل القبلة.
والدليل على أن الرجل كان مؤمناً قوله حين قيل له " لم فعلت هذا ؟ " فقال :
" من خشيتك يارب ! " . والخشية لاتكون إلا لمؤمن مصدق ؛ بل ما تكاد تكون إلا
لمؤمن عالم؛ كما قال الله عز وجل: (إنما يخشى الله من عباده العلماء)، قالوا: كل من خاف الله فقد آمن به وعرفه، ومستحيل أن يخافه من لا يؤمن به. وهذا واضح لمن فهم وألهم رشده.
وأما قوله: "لئن قدر الله علي "؛ فقد اختلف العلماء في معناه؛ فقال منهم قائلون: هذا رجل جهل بعض صفات الله عز وجل، وهي القدرة، فلم يعلم أن الله على كل ما يشاء قدير، قالوا: ومن جهل صفة من صفات الله عزوجل، وآمن بسائر صفاته وعرفها؛ لم يكن بجهله بعض صفات الله كافراً. قالوا: وإنما الكافر من عاند الحق لا من جهله. وهذا قول المتقدمين من العلماء ومن سلك سبيلهم من المتأخرين.
وقال آخرون: أراد بقوله: "لئن قدر الله علي " من القدر الذي هو القضاء، وليس من باب القدرة والاستطاعة في شيء. قالوا: وهو مثل قول الله عز وجل في ذي النون: (إذ ذهب مغاضباً فظن أن لن نقدر عليه ) .
وللعلماء في تأويل هذه اللفظة قولان:
أحدهما: أنها من التقدير والقضاء.
والآخر: أنها من التقتير والتضييق.
وكل ما قاله العلماء في تأويل هذه الآية فهو جائز في تأويل هذا الحديث في قوله: "لئن قدر الله علي "، فأحد الوجهين تقديره: كأن الرجل قال: لئن كان سبق في قدر الله وقضائه أن يعذب كل ذي جرم على جرمه؛ ليعذبني الله على إجرامي وذنوبي عذاباً لا يعذبه أحداً من العالمين غيري.
والوجه الآخر: تقديره: والله! لئن ضيق الله علي وبالغ في محاسبتي وجزائي على ذنوبي ليكونن ذلك. ثم أمر بأن يحرق بعد موته من إفراط خوفه.
وأما جهل هذا الرجل بصفة من صفات الله في علمه وقدره؛ فليس ذلك بمخرجه من الإيمان، ألا ترى أن عمر بن الخطاب وعمران بن حصين وجماعة من الصحابة سألوا رسول الله - صلى الله عليه وسلم - عن القدر. ومعلوم أنهم إنما سألوه عن ذلك وهم جاهلون به، وغير جائز عند أحد من المسلمين أن يكونوا بسؤالهم عن ذلك كافرين، أو يكونوا حين سؤالهم عنه غير مؤمنين.
وروى الليث عن أبي قبيل عن شُفَيٍّ الأصبحي عن عبدالله بن عمرو بن العاص- فذكر حديثاً في القدر، وفيه: فقال أصحاب رسول الله - صلى الله عليه وسلم - : فأي شيء نعمل إن كان الأمر قد فرغ منه؟ (1)-، فهؤلاء أصحاب رسول الله- صلى الله عليه وسلم - - وهم العلماء الفضلاء- سألوا عن القدر سؤال متعلم جاهل؛ لا سؤال متعنت معاند، فعلمهم رسول الله - صلى الله عليه وسلم - ما جهلوا من ذلك، ولم يضرهم جهلهم به قبل أن يعلموه، ولو كان لا يسعهم جهله وقتاً من الأوقات؟ لعلمهم ذلك مع الشهادة بالإيمان، وأخذ ذلك عليهم في حين إسلامهم، ولجعله عموداً سادساً للإسلام، فتدبر واستعن بالله.
فهذا الذي حضرني على ما فهمته من الأصول ووعيته، وقد أديت اجتهادي في تأويل حديث هذا الباب كله ولم آلُ ، وما أبرئ نفسي، وفوق كل ذي علم عليم. وبالله التوفيق ".
هذا كله كلام الحافظ ابن عبدالبر، وهو كلام قوي متين يدل على أنه كان إماماً في العلم والمعرفة بأصول الشريعة وفروعها، جزاه الله عن الإسلام والمسلمين خيراً.
__________
(1) رواه أحمد والترمذي وصححه، وهو مخرج في "الصحيحة " (848)، و"المشكاة" (96)، وحديث عمران الذي أشار إليه متفق عليه، وهو مخرج في "ظلال الجنة" (412 و 413)، وفيه حديث عمر (170).
__________
وخلاصته؛ أن الرجل النباش كان مؤمناً موحداً، وأن أمره أولاده بحرقه...
إنما كان إما لجهله بقدرة الله تعالى على إعادته- وهذا ما أستبعده أنا- أو لفرط خوفه من عذاب ربه، فغطى الخوف على فهمه؛ كما قال ابن الملقن فيما ذكره الحافظ (11/314)، وهو الذي يترجح عندي من مجموع روايات قصته، والله سبحانه وتعالى أعلم.
وسواء كان هذا أو ذاك؛ فمن المقطوع به أن الرجل لم يصدر منه ما ينافي توحيده، ويخرج به من الإيمان إلى الكفر؛ لأنه لو كان شيء من ذلك لما غفر الله له؛ كما تقدم تحقيقه من ابن عبدالبر.
ومن ذلك يتبين بوضوح أنه ليس كل من وقع في الكفر من المؤمنين وقع الكفر عليه وأحاط به. ومن الأمثلة على ذلك: الرجل الذي كان قد ضلت راحلته، وعليها طعامه وشرابه، فلما وجدها قال من شدة فرحه:
"اللهم ! أنت عبدي وأنا ربك " (1)!
وفي ذلك كله رد قوي جداً على فئتين من الشباب المغرورين بما عندهم من علم ضحل :
الفئة الأولى : الذين يطلقون القول بأن الجهل ليس بعذر مطلقا ؛ حتى ألف بعض المعاصرين منهم رسالة في ذلك ! والصواب الذي تقتضيه الأصول
والنصوص التفصيل؛ فمن كان من المسلمين يعيش في جو إسلامي علمي مصفى، وجهل من الأحكام ما كان منها معلوماً من الدين بالضرورة- كما يقول الفقهاء- فهذا لا يكون معذوراً؛ لأنه بلغته الدعوة وأقيمت الحجة. وأما من كان في مجتمع كافر لم تبلغه الدعوة، أو بلغته وأسلم؛ ولكن خفي عليه بعض تلك الأحكام لحداثة عهده بالإسلام، أو لعدم وجود من يبلغه ذلك من أهل العلم بالكتاب والسنة؛ فمثل هذا يكون معذوراً. ومثله- عندي- أولئك الذين يعيشون في بعض البلاد الإسلامية التي انتشر فيها الشرك والبدعة والخرافة، وغلب عليها الجهل، ولم يوجد فيهم عالم يبين لهم ما هم فيه من الضلال، أو وجد ولكن بعضهم لم يسمع بدعوته وإنذاره؛ فهؤلاء أيضاً معذورون بجامع اشتراكهم مع الأولين في عدم بلوغ دعوة الحق إليهم؛ لقوله تعالى لأنذركم به و من بلغ) وقوله: ( وما كنا معذبين حتى نبعث رسولاً) ، ونحو ذلك من الأدلة التي تفرع منها تبني العلماء عدم مؤاخذة أهل الفترة؛ سواء كانوا أفراداً أو قبائل أو شعوباً؛ لاشتراكهم في العلة؛ كما هو ظاهر لا يخفى على أهل العلم والنُّهى .
ومن هنا يتجلى لكل مسلم غيور على الإسلام والمسلمين عظم المسؤولية الملقاة على أكتاف الأحزاب والجماعات الإسلامية الذين نصبوا أنفسهم للدعوة للإسلام، ثم هم مع ذلك يدعون المسلمين على جهلهم وغفلتهم عن الفهم الصحيح للإسلام، ولسان حالهم يقول- كما قال لي بعض الجهلة بهذه المناسبة-: "دعوا الناس في غفلاتهم "! بل وزعم أنه حديث شريف!! أو يقولون- كما تقول العوام في بعض البلاد-: "كل مين على دينه، الله يعينه "! وهذا خطأ جسيم لو كانوا يعلمون، ولكن صدق من قال: "فاقد الشيء لا يعطيه "!
والفئة الثانية: نابتة نبتت في هذا العصر؛ لم يؤتوا من العلم الشرعي إلا نزراً يسيراً، وبخاصة ما كان منه متعلقاً بالأصول الفقهية، والقواعد العلمية المستقاة من الكتاب والسنة وما كان عليه السلف الصالح، ومع ذلك؛ اغتروا بعلمهم فانطلقوا يبدِّعون كبار العلماء والفقهاء، وربما كفروهم لسوء فهم أو زلة وقعت منهم، لا يرقبون فيهم (إلاً ولا ذمة) ، فلم يشفع عندهم ما عرفوا به عند كافة العلماء من الإيمان والصلاح والعلم، وما ذلك إلا لجهلهم بحقيقة الكفر الذي يخرج به صاحبه من الإيمان؛ ألا وهو الجحد والإنكار لما بلغه من الحجة والعلم؛ كما قال تعالى في قوم فرعون: (فلما جاءتهم آياتنا مبصرة قالوا هذا سحر مبين . وجحدوا بها و استيقنتها أنفسهم ) [ النمل /13-14]. وقال في الذين كفروا بالقرآن ذلك جزاء أعداء الله النار لهم فيها دار الخلد جزاءً بما كانوا بآياتنا يجحدون) [ فصلت/28] ولذلك قال شيخ الإسلام ابن تيمية في بعض فتاويه (16/ 434- مجموع الفتاوى):
" لا يجوز تكفير كل من خالف السنة؛ فليس كل مخطئ كافراً لا سيما في المسائل التي كثر فيها نزاع الأمة " .
يشير إلى مثل مسألة كلام الله وأنه غير مخلوق، ورؤية الله في الآخرة، واستواء الله على عرشه، وعلوه على خلقه؛ فإن الإيمان بذلك واجب، وجحدها كفر، ولكن لا يجوز تكفير من تأولها من المعتزلة والخوارج والأشاعرة بشبهة وقعت لهم؛ إلا من أقيمت عليه الحجة وعاند.
وهذا هو المثال بين أيدينا: الرجل النباش؟ فإنه مع شكه في قدرة الله على بعثه غفر الله له؛ لأنه لم يكن جاحداً معانداً؛ بل كان مؤمناً بالله وبالبعث على الجملة دون تفصيل لجهله. قال شيخ الإسلام بعد أن ساق الحديث برواية
" الصحيح " وذكر أنه حديث متواتر (12/491) :
" وهنا أصلان عظيمان :
أحدهما: متعلق بالله تعالى؛ وهو الإيمان بأنه على كل شيء قدير.
والثاني: متعلق باليوم الآخر؛ وهو الإيمان بأن الله يعيد هذا الميت، ويجزيه على أعماله. ومع هذا فلما كان مؤمناً بالله في الجملة، ومؤمناً باليوم الآخر في الجملة، وهو أن الله يثيب ويعاقب بعد الموت، وقد عمل عملاً صالحاً- وهو خوفه من الله أن يعاقبه على ذنوبه-؛ غفر الله له بما كان منه من الإيمان بالله واليوم الآخر والعمل الصالح " .
ولهذا؛ فإني أنصح أولئك الشباب أن يتورعوا عن تبديع العلماء وتكفيرهم، وأن يستمروا في طلب العلم حتى ينبغوا فيه، وأن لا يغتروا بأنفسهم، ويعرفوا حق العلماء وأسبقيتهم فيه، وبخاصة من كان منهم على منهج السلف الصالح كشيخ الإسلام ابن تيمية وتلميذه ابن قيم الجوزية، وأَلْفِتُ نظرهم إلى " مجموع الفتاوى " فإنه " كُنَيْف مُلِىءَ علماً "، وبخاصة إلى فصول خاصة في هذه المسالة الهامة (التكفير)، حيث فرق بين التكفير المطلق وتكفير المعين، وقال في أمثال أولئك الشباب:
"ولم يتدبروا أن التكفير له شروط وموانع قد تنتفي في حق المعين، وأن تكفير المطلق لا يستلزم تكفير المعين؛ إلا إذا وجدت الشروط وانتفت الموانع. يبين هذا أن الإمام أحمد وعامة الأئمة الذين أطلقوا هذه العمومات لم يكفروا أكثر من تكلم بهذا الكلام بعينه ".
يعني الذين كانوا يقولون: القرآن مخلوق. ومن قال: إن الله لا يرى في
الآخرة ؛ وأمثالهم .
فأقول: وملاحظة هذا الفرق هو الفيصل في هذا الموضوع الهام، ولذلك فإني أحث الشباب على قراءته وتفهمه من "المجموع " (12/464- 501) الذي ختمه بقوله:
"وإذا عُرف هذا؛ فتكفير (المعين) من هؤلاء الجهال وأمثالهم- بحيث يحكم عليه أنه من الكفار- لا يجوز الإقدام عليه؛ إلا بعد أن تقوم على أحدهم الحجة الرسالية التي يتبين بها أنهم مخالفون للرسل، وإن كانت مقالتهم لا ريب أنها كفر. (يعني: الدعاة إلى البدعة).
وهكذا الكلام في تكفير جميع (المعينين)؛ مع أن بعض هذه البدع أشد من بعض، وبعض المبتدعة يكون فيه من الإيمان ما ليس في بعض. فليس لأحد أن يكفر أحدآ من المسلمين- وإن أخطأ وغلط- حتى تقام عليه الحجة، وتبين له المحجة، ومن ثبت إيمانه بيقين لم يزل ذلك عنه بالشك؛ بل لا يزول إلا بعد إقامة الحجة وإزالة الشبهة ".
هذا؛ وفي الحديث دلالة قوية على أن الموحد لا يخلد في النار؛ مهما كان فعله مخالفاً لما يستلزمه الإيمان ويوجبه من الأعمال؛ كالصلاة ونحوها من الأركان العملية، وإن مما يؤكد ذلك ما تواتر في أحاديث الشفاعة؛ أن الله يأمر الشافعين بأن يخرجوا من النار من كان في قلبه ذرة من الإيمان. ويؤكد ذلك حديث أبي سعيد الخدري أن الله تبارك وتعالى يخرج من النار ناساً لم يعملوا خيراً قط. ويأتي تخريجه وبيان دلالته على ذلك، وأنه من الأدلة الصريحة الصحيحة على أن تارك الصلاة المؤمن بوجوبها يخرج من النار أيضاً ولا يخلد فيها، فانظره بالرقم (3054).*
__________
(1) رواه مسلم (8/93)، ومن طريقه البغوي في "شرح السنة" (5/87) وصححه من حديث أنس، وعزاه الحافظ العراقي في "تخريج الإحياء" (4/5) لمسلم من حديث النعمان بن بشير أيضاً بزيادة " اللهم! أنت.. "، وهو وهم؛ فإنه عنده دون الزيادة، وكذلك أخرجه أحمد (4/273 و275) عن النعمان، والبخاري، ومسلم أيضاً من طريق أخرى عن أنس مختصراً، وأخرجاه من حديث ابن مسعود مطولاً؛ غير أن البخاري أوقفه. ومسلم، وابن حبان (2/9/ 620 - الإحسان)، وأحمد (2/316 و500) عن أبي هريرة مختصراً نحو روايتهما عن أنس.
Küllerinin Savrulmasını Vasiyet Eden Adam Hadisi


Şeyh Muhammed Nasıruddin el-Elbani Rahimehullah

Terceme: Ebu Muaz el-Çubukabadî

Elbani Sahiha 3048.- “Sizden öncekilerden birisi tevhid dışında hiçbir hayır işlememişti. Ölüm zamanı yaklaştığında ailesine “Bakın! Ben öldüğüm zaman cesedimi yakın, küllerimi rüzgarlı bir günde (yarısını karada, yarısını denizde savurun. Vallahi eğer Allah buna kadir olursa alemlerde kimseye etmediği bir azap ile bana azap eder)” dedi. Öldüğü zaman dediğini yaptılar. (Allah karaya emretti ve karada olanlar bir araya geldi. Denize emretti ve denizde olanlar bir araya geldi.) Bunun üzerine o Allahın elinde (ayağa) kalktı. Allah Azze ve Celle buyurdu ki: “Ey Adem oğlu! Seni böyle yapmaya iten sebep nedir?” dedi ki: “Ey rabbim! Bunun sebebi senden korkumdur” (Diğer rivayette: Sen de biliyorsun ki senden korktuğumdan dolayı böyle yaptım şeklindedir) Bunun üzerine o, tevhid dışında hiçbir iyi amel işlemediği halde bağışlandı.)

Bunu Ahmed (2/304); Ebu Kamil – Hammad - Sabit – Ebu Rafi – Ebu Hureyre radıyallahu anh yoluyla rivayet ettiler. Bir çok kimse de bunu el-Hasen ve İbn Sirin yoluyla Nebi sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet ettiler.

Derim ki: Bu isnad sahih olup Ebu Hureyre radıyallahu anh’e kadar kesintisiz ulaşmaktadır. Ravileri güvenilir olup, Ebu Kamil dışındakileri Müslim’in ricalindendirler. Ebu Kamil’in ismi ise Muzaffer b. Mudrik el-Horasani’dir. O hafız ve ittifakla güvenilir bir ravidir.

Hammad ise; Hammad b. Seleme’dir. Bu hadis Hammad’dan iki ayrı isnad ile gelmiştir:

1- Asım b. Behdele – Ebu Vail – Abdullah b. Vail – Abdullah b. Mes’ud radıyallahu anh yoluyla: Ahmed (1/398) mevkuf olarak rivayet etmiştir. (Yine Ebu Ya’la (5105) diğer bir tarikle İbn Mesud radıyallahu anh’den mevkuf olarak rivayet etmiştir. Şahitleriyle isnadı hasendir.) anlaşılacağı üzere bu hükmen merfudur. Ahmed rahmetullahi aleyh sanki bu rivayetin ardından Hammad – Sabit – Ebu Rafi – Ebu Hureyre radıyallahu anh – Nebi sallallahu aleyhi ve sellem tariki ile aynısını rivayet ederek, bunun merfu olduğuna işaret etmek istemiştir.

2- Ebu Kaz’a’ – Hakim b. Muaviye – babası – Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem yoluyla: “Sizden öncekilerden birine Allah mal ve çocuklarını çoğaltmış, uzun zaman yaşamıştı. Ölüm zamanı gelince dedi ki: “Ey çocuklarım! Sizin için nasıl babalık ettim?” Onlar: “Hayırlı bir baba oldun” dediler. “Bana itaat eder misiniz?” dedi. “Evet” dediler. “Bakın, öldüğüm zaman kömür gibi oluncaya kadar beni yakın” Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem dedi ki: “Bunu yaptılar. Sonra “Havanda ezin” – eliyle bunu işaret etti – Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem dedi ki: “Bunu da yaptılar” dedi ki: “Sonra rüzgarlı bir günde denize (küllerimi) savurun. Umulur ki Allah beni yok eder.” Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki: “- Vallahi -Bunu da yaptılar. Allah Teala’nın kabzasında olduğu halde Allah ona: “Ey Ademoğlu! Seni böyle yapmaya iten sebep nedir?” buyurdu. Dedi ki: “Ya rab, Sana olan korkum” dedi. Buyurdu ki: “Bunun üzerine Allah onu bu sebeple bağışladı.”

Ahmed (4/447, 5/3) Taberani Mu’cemu’l-Kebir (19/427 no 1073)

Derim ki: Bu isnad sahihtir. Bütün ravileri güvenilirdir.

Diyorum ki: Hammad b. Seleme’nin bu hadisi üç ayrı isnadla, üç farklı sahabeden rivayet etmesi, kendisinin büyük hafızlardan biri olduğunu gösterdiği gibi, hadisin sahabeler arasında meşhur olduğunu da gösterir. Ebu Hureyre radıyallahu anh’den gelen bu rivayeti diğer iki sahabeden gelen rivayetler pekiştirmektedir.

Ebu Hureyre radıyallahu anh’den gelen rivayet yollarına gelince:

1- Ebu Zinad – A’rec – Ebu Hureyre radıyallahu anh’den merfuan benzerini rivayet etti

Bunu Malik (1/238) Buhari (7506) Muslim (8/97) Hatib Tarih’te (4/389) İbn Abdilberr et-Temhid (18/38) hepsi Malik yoluyla rivayet ettiler. Ziyadeler Müslim’e aittir.

2- ez-Zuhri – Humeyd b. Abdirrahman – Ebu Hureyre radıyallahu anh

Bunu Buhari (3481) Muslim (8/97-98) Nesai (1/294) İbn Mace (4255) Abdurrazzak Musannef’te (11/283 no 20548) Ahmed (2/269) İbn Sa’ad Zevaidu’z-Zühd’de (372/1056) rivayet ettiler.

Sahabelerden:

1 ve 2- Huzeyfe b. el-Yeman radıyallahu anh merfuan benzerini rivayet etti. Ukbe b. Amr: “Ben de öyle dediğini işittim. O adam kefen soyucusu idi” dedi.

Bunu Buhari (3452) Ahmed (5/395) Beyhaki Şuab (5/430 no7160) Taberani (17/231-235) rivayet ettiler.

Nesai ve İbn Hibban (2/22 no 650) yalnızca Huzeyfe radıyallahu anh’den rivayet ettiler. Bu Buhari’nin (6480) rivayetidir.

3- Ebu Said el-Hudri radıyallahu anh, Nebi sallallahu aleyhi ve sellem’den benzerini rivayet etti. Onun lafzında: “Şayet Allah kadir olursa azap eder” ifadesi vardır. yine orada: “Bunun üzerine verdikleri sözü yerine getirdiler” ifadesi vardır.

Bunu Buhari (6481 ve 7508) Muslim, İbn Hibban (649) Ahmed (3/69, 70, 77-78) İbn Abdilberr (11/39) Taberani (6/306) rivayet ettiler.

Ebu Ya’la Müsned’inde (2/284 no 1001 ve 8/469 no 5055) zayıf olan diğer rivayet yolları ile Ebu Said radıyallahu anh’den muhtasar olarak rivayet etti.

4- Selman radıyallahu anh’den:

Bunu Taberani (6/306 no:6123) Ebu Said radıyallahu anh hadisinin ardından “Aynı metinle” diyerek rivayet etti. Sonra şöyle dedi: “Benzerini rivayet etti. Orada “Küllerimin yarısını karada yarısını denizde savurun” dedi.

Yine Buhari (6481) Ebu Said radıyallahu anh hadisinin sonunda Selman radıyallahu anh’den diyerek zikretti. Ancak bu ziyadelerin tamamını zikretmiştir. Buziyade müttefakun aleyh olan – daha önce geçtiği gibi - Ebu Hureyre radıyallahu anh hadisinde sabittir. Sahih oluşunda şüphe yoktur.

Bil ki, konumuz olan hadiste “Tevhid dışında” ifadesi, sahih isnadla gelmiş olmasına rağmen, Hafız İbn Abdilberr dirayet bakımından sahih olduğunu belirtse de rivayet bakımından şüphe ortaya koymuştur. Sanki o isnadına vakıf olmamış gibidir. Zira Ebu Rafi – Ebu Hureyre radıyallahu anh’den diyerek muallak şekilde zikretmiş ve şöyle demiştir (18/40):

“Bu lafız – eğer sahihse – bu adamın iman etmiş biri olduğu hususundaki müşkülü kaldırmaktadır. Nakil yönünden sahih olmasa da anlam yönünden sahihtir. Usul bunu destekler ve düşünce bunu gerektirir. Zira kafir olarak ölenlerin bağışlanmaları mümkün değildir. Çünkü Allah Azze ve Celle bunu haber vererek kafir olarak ölen hakkında: “Kendisine şirk koşanı bağışlamaz” buyurmuştur. Bu konuda kıble ehli arasında ihtilaf yoktur.

Adamın mümin olduğunun delili: “Neden böyle yaptın” sorusuna: “Sana olan korkum ya rabbi” demesidir. Haşyet (korku) ancak sadık bir müminde bulunur. Hatta alim müminde bulunur. Nitekim Allah Azze ve Celle şöyle buyurmuştur: “Allahtan ancak alim kulları korkar” (Fatır 28) dediler ki: “Allah’tan korkan iman etmiş ve onu bilmiş demektir. O’ndan korkmayı hafife alan ise ona iman etmemiştir. Doğruluk kendisine ilham edilen anlayışlı kimse için bu husus gayet açıktır.

“Şayet Allah buna güç yetirirse” sözüne gelince, alimler bunun anlamında ihtilaf ettiler. Dediler ki: “Bu adam Allah Azze ve Celle’nin kudret gibi bazı sıfatlarını bilmiyordu. Allah’ın dilediği herşeye güç yetireceğini bilmiyordu. Dediler ki: “Allah Azze ve Celle’nin sıfatlarından birini bilmeyip diğer sıfatlarına iman eden ve bilen cehaletiyle Allah’ın sıfatlarından birini bilmemesiyle kafir olmaz.” Dediler ki: “Kafir ancak hakka karşı inat edendir. Bilmeyen kafir değildir.” İşte bu, önceki alimlerin ve onların yolunda giden sonrakilerin yoludur.

Diğerleri de dediler ki: “Allah buna kadir olursa” sözü ile güç yetirme anlamında (kudret) değil, kaza anlamında kader kastedilmiştir.” Dediler ki: “Bu, Allah teala’nın Zi’n-Nun hakkındaki şu ayeti gibidir: “Gazaplı halde gidince buna kadir olamayacağımızı sandı”

Alimlerin bu kelimebin tevili hakkında iki görüşü vardır:

1- Bu takdir ve kaza anlamındadır.

2- Taktir (cimrilik) ve baskı anlamındadır.

Alimlerin bütün bu söyledikleri mümkündür. İki açıklamadan birine göre takdiri: “Bu adam “Eğer Allah’ın takdirinde böyle geçmişse her suçluya suçundan dolayı azap eder. Beni de Allah, suçumdan dolayı alemlerde kimseye yapmadığı azapla cezalandırır”

İkinci açıklamaya göre ise takdiri şöyledir: “Vallahi Allah bana günahlarıma karşılık olarak sıkıntı verir ve hesabımı zorlaştırır.” Dedi. Sonra korkusunda aşırı giderek ölümünden sonra yakılmasını emretti.

Bu adamın Allah’ın sıfatlarından olan, ilim ve kudreti hakkındaki cehaletine gelince, bu imandan çıkarıcı değildir. Görmez misin ki Ömer b. el-Hattab, İmran b. Husayn ve sahabeden bir topluluk (radıyallahu anhum) Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem’e kader hakkında sorular sordular. Müslümanlardan hiçkimseye göre onların bu sorularıyla kafir olduklarını söylemek veya sordukları esnada mümin olmadıklarını söylemek mümkün değildir.

Leys – Ebu Kubeyl – Şufey el-Asbahi – Abdullah b. Amr b. el-As radıyallahu anhuma’dan kader hakkındaki hadisi rivayet etti. Orada Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem’in ashabının: “İş bitirilmişse ne işleyelim?” dedikleri geçmektedir.

(Bunu Ahmed ve sahih kaydıyla Tirmizi rivayet etmişlerdir. Es-Sahiha’da (848) Mişkat’ta (96) tahrici yapılmıştır. İşaret edilen İmran radıyallahu anh hadisi ise Buhari ve Müslim’in rivayetidir. Bu hadis Zılalu’l-Cenne’de (412, 413) tahric edilmiştir. Yine aynı eserde Ömer radıyallahu anh hadisi (170) numarada tahric edilmiştir.)

İşte onlar Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem’in sahabeleri idi. Aynı zamanda alimlerin en üstünleri idiler. Bilmeyen kimseler olarak, öğrenmek için kaderi sordular. İnatçının sorusu gibi inatla sormadılar. Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem de onlara bilmedikleri şeyi öğretti. Öğrenmeden önce bu konudaki cahillikleri ise kendilerine bir zarar vermedi. Şayet bir an bile bundan cahil kalınmasında bir genişlik olmasaydı bütün bunlar imana şehadet ile birlikte mutlaka öğretilirdi. İslama girmelerinden sonra da bundan sorumlu tutulurlar, islamın altıncı bir şartı olarak bu da sayılırdı. Allahtan yardım isteyerek bunu iyi düşünmelisin.

Bunlar usulden anlayarak sunduğum şeylerdir. Nitekim bu konudaki bütün hadis yorumlarında içtihat ettim ve bundan başka bir şeye ulaşamadım. Kendimi temize çekmiyorum. Her bilenin üstünde bir bilen vardır. başarılı kılan Allah’tır.

Bütün bunlar Hafız İbn Abdilberr’in oldukça sağlam açıklamalarıdır ve bunlar kendisinin ilimde ve dinin hem usulü hem de füruu konusunda bir imam olduğunu göstermektedir. Allah ona İslam ve müslümanlar adına hayırlı karşılıklar versin.

Özetle: Kefen soyucusu olan adam tevhid ehli bir mümindi ve çocuklarına yakılmasını emretmişti. Bu ya Allah Teala’nın kendisinin küllerini bir araya getirme kudretini bilmediğinden – bana göre bu uzak bir ihtimaldir – ya da Rabbinin azabına olan aşırı korkusundan kaynaklanmıştı. Bu korku, İbn Mulakkin’in de dediği gibi anlayışını örtmüştü. (Fethu’l-Bari 11/314) Kıssa hakkındaki bütün rivayet yollarının toplamından benim tercih ettiğim anlam da budur. Allah Subhanehu ve Teala en iyi bilendir.

Her iki açıklama da eşittir. Kesin olan şu ki, bu adam tevhidini ortadan kaldırıp imandan küfre çıkaran bir iş yapmamıştır. Bunun örneklerinden birisi de, üzerinde yiyecek ve içeceği bulunan bineğini kaybedip, tekrar bulduğunda sevincinin şiddetinden dolayı: “Allah’ım sen benim kulumsun, ben de senin rabbinim” diyen kimsedir.

(Bunu Müslim (8/93) Begavi şerhus-Sunne (5/87) Enes radıyallahu anh’den rivayet etmişlerdir. Hafız İraki Tahricu’l-İhya’da (4/5) Müslim’in Numan b. Beşir’den bu ziyade ile rivayet ettiğini zikretmiştir. Bu bir yanılgıdır. Numan b. Beşir’in rivayetinde bu ziyade yoktur. Bunu Ahmed (4/273, 275) Numan radıyallahu anh’den rivayet etmiştir. Yine Buhari ve Muslim diğer bir yol ile Enes radıyallahu anh’den muhtasar olarak rivayet ettiler. Buhari ve Müslim İbn Mesud radıyallahu anh’den uzun bir metinle rivayet ettiler. Ancak Buhari bunu mevkuf olarak zikretmiştir. Müslim, İbn Hibban (2/9 no 620) Ahmed (2/316, 500) Ebu Hureyre radıyallahu anh’den Enes radıyallahu anh’in rivayetinin benzerini muhtasar olarak rivayet ettiler.)

Bütün bunlar, kendilerinde bulunan sığ bir ilimle aldanmış gençlerden oluşan iki gruba çok kuvvetli bir reddiyedir.

Birinci grup: Cehaletin hiçbir şekilde mazeret olmadığını söyleyenlerdir. Hatta onların muasır olanlarından biri bu konuda risale yazmıştır! Usulün ve detaylı nasların gerektirdiği doğru şudur: Müslümanlardan olup, saf, ilmî bir islam ortamında yaşayan kimselerin, - fakihlerin dedikleri gibi - dinde zorunlu olarak bilinmesi gereken hükümlerden cahil kalması, mazur görülmez. Zira davet kendisine ulaşmış ve hüccet ikame edilmiştir. Ama davetin ulaşmadığı kafir bir toplumda yaşayan veya tebliğ ulaşıp müslüman olan, lakin islama yeni girmiş olması sebebiyle bu hükümlerden bazılarını bilemeyen yahut Kitap ve sünneti bilen ilim ehlinden kendisine tebliğ edecek kimseyi bulamayan kimseler mazur görülürler. – bana göre – bugün şirk, bidat ve hurafelerin yaygınlaştırıldığı, cehaletin galip geldiği bazı islami ülkeler de bu konumdadırlar. Kendilerine üzerinde bulundukları sapıklığı açıklayacak bir alim bulamamaktadırlar. Veya böyle alimler bulunsa da onun davet ve tebliği çoğuna ulaşmamıştır. Yine hak davet kendilerine ulaşmadığı için bunlar da öncekiler gibi mazurdurlar. Allah Teala şöyle buyurmuştur: “Sizi ve ulaştığı herkesi bununla uyarmak için” yine: “Bir rasul göndermedikçe azap edici değiliz.” Buna benzer deliller alimlerin, fetret ehlinin ister fert, ister kabile ve gruplar halinde olsunlar, sorumlu tutulmayacaklarına dair görüş bildirmelerini gerektirmiştir. Zira zahirinden anlaşıldığı gibi illetleri ortaktır. Bu husus ilim ve görüş sahiplerine gizli kalmamaktadır.

Buradan da İslam ve müslümanlar hakkında gayretli olan her müslümanın sorumluluğunun ne kadar büyük olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu sorumluluk, kendilerini islam davetçisi olarak isimlendiren İslami grup ve cemaatlerin omuzlarına yüklenmiştir. Sonra onlar, bununla birlikte müslümanları kendi cahilliklerine ve islamı doğru anlamaktan gafil oluşlarına davet etmektedirler. Bir vesileyle cahillerden birinin bana dediği gibi, sanki onlar hal diliyle şöyle demektedirler: “İnsanları gafil hallerinde bırakalım” Hatta bunun hadisi şerif olduğunu bile iddia ederler! Veya bazı ülkelerdeki avam halkın dediği gibi: “Herkes dini üzerindedir, Allah yardım eder” derler. Bu büyük bir hatadır! Keşke bilselerdi. Lakin “Bir şeyi kendisi kaybeden onu başkasına veremez” diyen doğru söylemiştir!

İkinci grup: Bunlar bu asırda türemiştir. Çok az şey dışında şer’î ilme sahip değildirler. Özellikle de fıkıh usulü ve Kitap ile sünnetten Salih Selefin menhecine göre ilmi kaideler ile ilgili meseleleri bilmezler. Bununla beraber bildikleriyle mağrur olurlar. Büyük alimleri ve fakihleri kötü anlyış ve onlardan sadır olan hata sebebiyle bidatçilikle hatta bazen kafirlikle suçlamaya başlarlar. Onlar hakkında “ne vecibe ne de anlaşma” (Tevbe 8) gözetirler. Alimlerin tamamında bulunan iman, salah ve ilimlerinden bir bildikleri yoktur. Cehaletleri sebebiyle sahibini imandan çıkaran küfrün hakikatini bilmezler. Dikkat edin, sahibini imandan çıkaran küfür; hüccet ve ilim kendisine ulaştıktan sonra inkar etmektir. Nitekim Allah Teala firavunun kavmi hakkında şöyle buyurmuştur: “Nitekim kendilerine apaçık delillerimiz gelince, "bu, besbelli bir sihirdir" demişlerdi. Gönülleri, o delillerin hak olduğuna kanaat getirdiği halde, sırf zulüm ve kibir yüzünden onları inkâr etmişlerdi” (Neml 13-14) Küfredenler hakkında da şöyle buyrulmuştur: “Allah'ın düşmanları için hazırlanan bu ceza ateştir. Orası, âyetlerimizi inkâr etmiş olmaları sebebiyle onlar için ebediyyen kalacakları bir yerdir.” (Fussilet 28) Bu yüzden Şeyhulislam İbn Teymiyye fetvalarından birinde (Mecmuu’l-Fetava 16/434) şöyle demiştir:

“Sünnete muhalefet eden herkesin tekfiri caiz değildir. Her hata eden kafir değildir. Özellikle de üzerinde ümmetin çokça tartıştığı konularda..”

Burada Allah’ın kelamının mahluk olmadığı meselesi, Allah’ın ahirette görülmesi, Allah’ın arşı üzerine istivası, mahlukatının üzerinde olması gibi meselelere işaret etmiştir. Bunlara iman etmek vacip, inkarı küfürdür. Lakin Mutezile, Hariciler ve Eşariler gibilerin bir şüphe ile düştükleri tevillerden dolayı, kendilerine hüccet ikame edilip de inat etmedikleri sürece tekfir edilmeleri caiz değildir.

İşte önümüzdeki kefen soyucusu örneği de buna örnektir. Allah’ın yeniden diriltmeye kudretinden şüphe etmiş olmasına rağmen bağışlanmıştır. Zira bunu inatla inkar eden biri değildir. Bilakis Allah’a ve dirilişe iman eden birisiydi. Fakat detaylarda cahilliği vardı. Şeyhulislam bu hadisi Sahih’teki rivayetle naklettikten sınra bunun mütevatir olduğunu söyler ve şöyle der (12/491):

“Burada iki önemli esas vardır:

1- Allah Teala ile ilgili: O’nun her şeye kadir olmasına iman

2- Ahiret günü ile ilgili: Allah’ın bu ölüyü diriltmesi ve amellerinin karşılığını vermesine iman. Genel manada Allah’a ve yine genel manada ahiret gününe, Allah’ın ölümden sonra sevap ve ceza olarak karşılık vereceğine iman etmiş olmakla beraber salih amel de işlemişti. Bu salih amel günahından dolayı Allah’ın cezalandırmasından korkusu idi. Allah onu, Allah’a ve ahiret gününe imanı ve salih ameli sebebiyle bağışladı.”

Bu yüzden ben bu gençlere alimleri bidatçilikle ve kafirlikle suçlamaktan sakınmalarını öğütlüyorum. Gerektiği gibi ilmi tahsil edinceye kadar talep etmeye devam etsinler. Nefisleriyle aldanmasınlar. Alimlerin hakkını ve bu konudaki önceliklerini tanısınlar. Özellikle de Şeyhulislam İbn Teymiyye, öğrencisi İbn Kayyım el-Cevziyye gibi salih selefin menhecinde olan alimlerin hakkını tanısınlar! Mecmuu’l-Fetava’ya baktıklarında ilimle dolup taştığını göreceklerdir. Özellikle de oldukça önemli olan tekfir bölümlerinde, mutlak tekfirle muayyen tekfiri ayırt etmesinde bunu açıkça görürler. Böylesi gençlere şöyle der:

“Muayyen (belli) bir şahıs hakkında tekfirin şartları ve engellerini iyice düşünmezler. Mutlak (genel) tekfir, muayyen (belli şahsın) tekfirini gerektirmez! Ancak şartlar yerine gelir ve maniler ortadan kalkarsa belli şahsın tekfiri söz konusu olabilir. Bunu İmam Ahmed ve bu genellemeleri yapan, fakat bu sözleri konuşan şahısları tekfir etmeyen imamlar böylece açıklamışlardır.”

Yani burada kastettiği: “Kur’an mahluktur”, “Allah ahirette görülmez” ve benzerlerini diyenlerdir.

Diyorum ki: bu farka dair söylenenler, bu önemli konuda ayırıcı bir çizgidir. Bu sebeple ben gençlere el-Mecmuu’l-Fetava’yı (12/464-501) iyi okuyup anlamalarını tavsiye ediyorum. Bu bölümün sonunda şunları söylemektedir:

“Bunu anladıysan, şu cahillerin ve benzerlerinin muayyen tekfirde bulunmaları – onların kafir olduklarına hükmetmeleri – hususunda öne atılmak caiz değildir. Ancak Bidat davetçilerinin sözlerinin küfür olduğunda şüphe olmasa dahi, onlardan birine rasule muhalefet ettiklerini açıkça ortaya koyan risalet hücceti ikame edilir.

Aynı şekilde bu bidatlerden bazısı diğerinden daha şiddetli olsa da, muayyen şahısların topluca tekfirinde de bu durum geçerlidir. Bidatçilerden bazısında iman bulunurken diğerinde bulunmayabilir. Hiçkimsenin müslümanlardan birini – hata ve yanlış yapsa da – hüccet ikame edilip hak kendisine apaçık hale gelmedikçe tekfir etmesi caiz değildir. İmanı kesin olarak sabit olan birinin imanı şüphe ile ortadan kaldırılamaz. Bilakis bu, ancak hüccet ikamesinden ve şüphenin ortadan kaldırılmasından sonra gerçekleşir.”

Böylece hadiste tevhid ehli bir kimsenin, bazen namaz ve benzeri amelî rükünler gibi, imanın gerektirdiklerine aykırı hareket etse de ateşte sonsuz kalmayacağına delil vardır. mütevatir olarak gelen şefaat hadislerinde Allah’ın şefaat edecek kimselere kalbinde zerre kadar iman bulunan kimseleri ateşten çıkarmalarını emredeceği bildirilmiştir. Bu hususu, Ebu Said radıyallahu anh’ın rivayet ettiği, Allah’ın hiçbir hayır işlememiş bazı insanları ateşten çıkarmayı emredeceğine dair hadis desteklemektedir. Bu hadisin tahrici ve bu konuya delil olmasına dair açıklama ileride gelecektir. Bu aynı zamanda namazın vacip olduğuna inandığı halde terk eden kimsenin ateşten çıkacağına dair açık ve sahih bir delildir. 3054 nolu hadise bakınız.
 
Üst Ana Sayfa Alt