İslam Dininin Mertebeleri

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

İslam Dininin Birinci Mertebesi; İslam'dır

"İslam" lügat bakımından; "teslimiyet" ten türemiş bir kelimedir.
Bir kimse hakkında "teslim olmuş" dendiğinde bundan "emre itaat etmiş, boyun eğmiş" anlaşılır.

İslam'ın şer'i manası; özel ve genel olmak üzere iki manadadır.
- İslam eğer imanla beraber zikredilirse özel manası kastedilmiştir. Bu mana şudur:

"Tevhid, namaz gibi zahiri ameller işleyerek Allah-u teala' nın emirlerine boyun eğip teslim olmak."

- Eğer İslam tek başına zikredilirse genel manası kastedilmiştir. O da;

"Gerek inanç bakımından, gerek amel bakımından mutlak bir şekilde Allah-u teala'nın şeriatine teslim olup boyun eğmektir."

İslam Dininin İkinci Mertebesi; İmandır

İmanın şubeleri yetmişten fazladır. En yükseği "Lâ ilâhe illallah" sözü, en aşağısı ise yoldan eziyet veren şeyleri kaldırmaktır. Utanmak (haya) imanın şubelerindendir.

"İman", lügat bakımından; doğrulamak, tastik etmek demektir.
Allah-u teala şöyle buyuruyor:

"Biz doğru söyleyenlerden olsak bile sen inanmayacaksın." (Yusuf: 17)

İmanın şer'i bakımından iki manası vardır. Genel ve has (özel) olan mana.

İman İslam'dan ayrı zikredildiğinde genel olan manası kastedilmiştir.

İmanın genel manası ise şöyledir: Dille söylemek, azalarla amel etmek ve kalple inanmaktır. Yani; ister amel olarak, ister inanç olarak İslam dininin tamamına boyun eğip, bütün emirlerini yerine getirmektir.

Selefi salihin imanı tarif ederken en az iki kelime, en çok altı kelime kullanırlar.

- İki kelime kullandıklarında "iman söz ve ameldir" derler.
- Altı kelime kullandıklarında ise; "iman; söz, amel, inanç, niyet, tâbi olma ve ihlastır" derler..

İman İslam'la beraber zikredildiği zaman has manası kastedilmiştir.

Has manası ise; İslam şeriatinin getirdiği her şeyi tasdik edip inanmaktır.

İman İslam'la birlikte zikredildiğinde imandan batini ameller kastedilmektedir. İslam'dan ise zahiri ameller, kastedilmektedir.

İslam Dininin Üçüncü Mertebesi; İhsan'dır

İhsanın şer-i manası; zahiri ve batini olarak en güzel şekilde Allah-u teala'ya yönelmektir. Yani; İslam'ı ve İman'ı en iyi bir şekilde yerine getirmektir. Bu, İslam dinin en yüksek mertebesidir.

İnsan İslam'ı ve İman'ı en güzel bir şekilde yerine getirirse muhsinlerden olur.

İhsanın bir rüknü vardır o da Allah-u teala'yı görüyormuş gibi ona ibadet etmektir. Allah-u teala'ya güzel bir şekilde ibadet etmek demektir.

Allah'a ibadet etmek demek; yani; zahiri ve batıni amellerle tam teslimiyetle itaat etmek demektir.

Bu ruknun iki mertebesi vardır:

a - Istihdar mertebesi:
Allah-u teala'yı görüyormuş gibi ibadet etmektir. Yani; ibadetin Allah-u teala'nın huzurunda yapıldığını hissetmektir.

b - Ittıla' mertebesi:
Allah-u teala tarafından görüldüğünü düşünerek O'na ibadet etmektir. Zira Allah-u teala görülmemesine rağmen, O herkesi görmektedir. Yani; ibadet esnasında Allah-u teala'nın görülmemesine rağmen, ibadet yapan kimseyi gördüğünü, gözetliyor olduğunu hissetmektir. Bu ise, ibadet yapan kimseyi, daha güzel ibadet yapmaya sevkeder.

Allah-u teala şöyle buyuruyor:
"Allah şüphesiz muttakiler ve ihsan edenlerle beraberdir." (NahI: 128)

Ayetteki "muttakiler" Allah'a hiçbir şeyi şirk koşmayıp iman eden ve haramlardan kaçınanlardır.

"İhsan edenler" ise; Allah'a itaat olan işleri en güzel şekilde yapanlardır. İşte Allah bunları koruyacak, onlara yardım edecek, onları destekleyecek, düşmanlarına ve muhaliflerine karşı onları zafere erdirecektir. Allah'ın onlarla beraber olması bu şekildedir.

Allah-u teala şöyle buyuruyor:
"Ey Muhammed! Senin kalkıp namaz kılanlar arasında bulunduğunu gören, güçlü ve merhametli olan Allah'a güven. Doğrusu O, İşitir ve bilir." (Şuara: 217-219)

Ayetteki; "senin kalkıp namaz kılanlar arasında bulunduğunu gören" lafzı; seni gözeten, manasındadır.
Bu his insanı hem İslam'da, hem imanda ihsan mertebesini elde etmeye sevkeder.

Allah-u teala şöyle buyuruyor:
"Ey Muhammed! Ne iş yaparsan yap ve ona dair Kur'an'dan ne okursan oku; ey insanlar! Ne yaparsanız yaptıklarınıza daldığınız anda, mutlaka biz sizi görürüz. Yerde ve gökte hiçbir zerre Rabbinden gizli değildir. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü şüphesiz apaçık bir kitaptadır." (Yunus: 61)

Ömer b. Hattab meşhur hadisinde şöyle rivayet eder:

"Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem'in yanında otururken bembeyaz elbiseli, simsiyah saçlı, üzerinde yolculuk alametleri olmayan, içimizden kimsenin tanımadığı bir adam Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem'in yanına geldi ve oturdu. Sonra dizlerini onun dizlerine yaklaştırdı. Avuçlarını da onun bacaklarının üzerine koyduktan sonra şöyle dedi:

"Ey Muhammed! İslam nedir?"
Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem:
"Allah'tan başka hakkıyla ibadete layık ilah olmadığına ve Muhammed aleyhisselam'ın onun elçisi olduğuna şahitlik etmen, namaz kılman, zekat vermen, Ramazanda oruç tutman, gücün yeterse hacca gitmendir."
Adam: "Doğru söyledin" dedi.
Biz ona şaştık. Hem soruyor hem de doğruluyordu.
Sonra: "İman nedir?" dedi.
Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem:
"Allah'a, meleklerine, kitaplarına, nebi ve rasullerine, ahiret gününe, kaderin, hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna iman etmektir" dedi.
Adam: "İhsan nedir?" diye sordu.
Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem:
"Allah'ı görüyormuş gibi O'na ibadet etmendir. Sen O'nu görmesen de O, seni görür." dedi.
Adam: "Kıyametin vakti ne zaman"' diye sordu.
Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem:
"Sorulan bu konuda sorandan daha bilgili değildir." dedi.
Adam: "Kıyametin alametleri nedir?" diye sordu.
Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem:
"Kadının hanımefendisini doğurması (yani annesine hizmetçi muamelesi yapan çocukların bulunması), yalınayak ve çıplak çobanların binaları yükseltmesidir."
Ömer radiyallahu anh diyor ki:
Adam gitti. Bir süre sonra Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem dedi ki:
"Ey Ömer! Soranın kim olduğunu biliyor musunuz?"
Biz de: "Allah ve rasulü daha iyi bilir" dedik.
Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem:
"Bu Cibril'dir. Size dininizi öğretmek için geldi" dedi. (Buhari, Müslim)


Ziyaeddin el-Kudsi’nin
İşte Tevhid isimli eserinden
Alınmıştır.

Hamd, yalnızca Allah'adır. Salât ve selâm da Peygamberimiz Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem-'edir.

İslâm dîninin üç mertebesi (derecesi) vardır.

Bunlar: İslâm, îmân ve ihsandır.

Her mertebenin (derecenin) de bir anlamı ve esasları (rükünleri) vardır.

Birinci Mertebe: İSLÂM

İslâm'ın sözlük anlamı; teslim olmak ve boyun eğmek demektir.

Terim anlamı ise; Itlak olunduğu (kullanıldığı) yere göre anlamı değişir.Bunun da iki hali vardır:

Birincisi: İslâm, îmân lafzı ile birlikte zikredilmeyip tek başına kullanıldığı takdirde, itikat, söz ve fiiller gibi dînin esasları ile furuu olmak üzere dînin tamamı kastedilir.

Nitekim Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyurmuştur:

"Allah katında gerçek dîn, İslâm'dır."[1]

"Bugün size dîninizi kemâle erdirdim, (sizi câhiliyet karanlığından İslâm nûruna çıkarmak sûretiyle) üzerinize nimetimi tamamladım ve dîn olarak size İslâm’ı seçtim."[2]

"Her kim, İslâm’dan başka bir dîn isterse, o dîn ondan asla kabul olunmayacaktır. Ve o, âhirette hüsrâna uğrayanlardan olacaktır."[3]

Bazı âlimler İslâm'ı şu şekilde tanımlamışlardır:

"İslâm, Allah Teâlâ'yı birleyerek O'na teslim olmak, O'na itaat ederek boyun eğmek, şirk ve şirk ehlini terketmektir."

İkincisi: İslâm, îmân lafzı ile birlikte zikredildiği takdirde, zâhiri amellerle sözler kastedilir.

Nitekim Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyurmuştur:

"Bedevîler: (Allah'a ve Rasûlüne tam anlamıyla) îmân ettik, dediler. (Ey Peygamber!) De ki: Siz (tam anlamıyla) îmân etmediniz, fakat müslüman olduk (boyun eğdik) deyin.Îmân henüz kalplerinize yerleşmedi."[4]

Sa'd b. Ebî Vakkas'tan rivâyet olunduğuna göre, Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem- Sa'd b. Ebî Vakkas aralarında otururken birtakım kimselere zekât malından verdi.

Sa'd dedi ki: "Onlardan birisi benim yanımda daha fazîletli olmasına rağmen Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem- onu bırakıp zekât malından kendisine vermedi. Bunun üzerine ben: Ey Allah'ın elçisi! Niçin falancayı bırakıp da başkasına verdin? (onu bırakıp başkasına vermenin sebebi nedir?) dedim. Allah'a yemîn ederim ki ben (zannımca) onu mü'min olarak biliyorum. ( Sa'd, Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-'in onlara dîndeki fazîletlerine göre zekât malından verdiğini, terkedip vermedği kimsenin de halini bilmediğini zannedip onun mü'min birisi olduğunu Allah'a yemîn ederek Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem'e haber verdi.)

Bunun üzerine Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-: Yoksa müslüman mı? diye sordu

(Sa'd) dedi ki: Ben kısa bir süre sustum.Sonra o şahsı bildiğim için onun mü'min olduğunu tekrar söylemeye kanaat getirdim ve dedim ki: Ey Allah'ın elçisi! Niçin falancayı bırakıp da başkasına verdin? (onu bırakıp başkasına vermenin sebebi nedir?) dedim.Allah'a yemîn ederim ki ben (zannımca) onu mü'min olarak biliyorum.

Bunun üzerine Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-: Yoksa müslüman mı? diye sordu.

(Sa'd) dedi ki: Ben kısa bir süre sustum.Sonra o şahsı bildiğim için onun mü'min olduğunu tekrar söylemeye kanaat getirdim ve dedim ki:

Ey Allah'ın elçisi! Niçin falancayı bırakıp da başkasına verdin? (onu bırakıp başkasına vermenin sebebi nedir?) dedim. Allah'a yemîn ederim ki ben (zannımca) onu mü'min olarak biliyorum.Bunun üzerine Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-: Yoksa müslüman mı? diye sordu.

Hiç şüphe yok ki ben, başkası bana daha sevimli geldiği halde, kalbi İslâm'a ısındırılmak istenen ve îmânları zayıf olan, şayet onlara vermezsem, dînden dönüp kâfir olmalarından ve Allah'ın onları yüzüstü cehenneme atmasından korktuğum için birtakım kimselere veririm. (Kendilerine vermediğim kimseler, verdiğim kimselerden bana daha sevimlidirler.Yoksa onları hakîr gördüğümden veya dînlerinin noksan olmasından veyahut da onları ihmal ettiğimden dolayı bunu yapmıyorum. Aksine ben, onları Allah'ın kalplerinde yarattığı îmân nûruna bırakıyorum.Kâmil olmasından dolayı da îmânlarının hiçbir şekilde sarsılmayacağına güveniyorum.)"[5]

Sa'd b. Ebî Vakkas'ın, Rasûlullah-sallallahu aleyhi ve sellem-'e :

Ey Allah'ın elçisi! Niçin falancayı bırakıp da başkasına verdin? (onu bırakıp başkasına vermenin sebebi nedir?) Allah'a yemîn ederim ki ben (zannımca) onu mü'min olarak biliyorum dediğinde, Rasûlullah-sallallahu aleyhi ve sellem- ona: Yoksa müslüman mı? diye sormasının anlamı: Yani sen, onun îmânına muttali olmadın.Sen ancak zâhirî amellerinden dolayı onun müslüman olduğuna muttali oldun, demektir.

İkinci Mertebe: ÎMÂN

Îmânın sözlük anlamı; Kabul etmeyi ve boyun eğmeyi gerektiren tasdik demektir.

Terim anlamı ise; Itlak olunduğu (kullanıldığı) yere göre anlamı değişir. Bunun da iki hali vardır:

Birincisi: Îmân, İslâm lafzı ile birlikte zikredilmeyip tek başına kullanıldığı takdirde, dînin tamamı kastedilir.

Nitekim Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyurmuştur:

"Allah, îmân edenlerin dostudur (yardımcısıdır), onları küfür karanlıklarından îmân nûruna çıkarır. İnkâr edenlere gelince, onların dostları (yardımcıları) da tağuttur (Allah'ın dışında kendisine ibâdet ettikleri putlardır) ve , onları îmân nûrundan alıp küfür karanlıklarına götürür.İşte onlar, cehennemliklerdir. Onlar orada devamlı kalacaklardır." [6]

"Eğer mü'minler iseniz, yalnızca Allah'a tevekkül edin."[7]

Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- de bu konuda şöyle buyurmuştur:

"Hiç şüphe yok ki ancak mü'minler cennete girecektir."[8]

Bundan dolayı selef imamları îmânı şöyle tanımlamışlardır:

"Îmân; kalp ile tasdik -ki buna kalp ile ilgili bütün ameller de girer-, dil ile söylemek, azalarla yapmaktır. Allah Teâlâ'ya itaat etmekle artar, günah işlemekle eksilir."

Bunun içindir ki Allah Teâlâ îmânı, gizli ve açık olarak, dînin tamamına sımsıkı sarılan kimselerle sınırlandırmıştır (onlara münhasır kılmıştır).

Nitekim Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyurmuştur:

"(Allah'a gerçekten îmân eden) mü'minler ancak öyle kimselerdir ki Allah'ın adı anıldığı zaman kalpleri ürperen, kendilerine Allah'ın âyetleri okunduğu zaman îmânlarını artıran (îmânlarına îmân katan) ve yalnızca Rablerine tevekkül edenlerdir.Onlar ki namazlarını dosdoğru kılan ve kendilerine rızık olarak verdiklerimizden (emrettiğimiz şekilde) harcayanlardır.İşte onlar, (bu fiilleri gizli ve açık yapanlar) gerçek mü'minlerdir.Onlar için Rableri katında nice dereceler (yüksek makamlar), bağışlanma ve tükenmez bir rızık (cennet) vardır."[9]

Allah Teâlâ îmânın hepsini, aşağıdaki âyet-i kerîme'de şöyle açıklamıştır:

“(Allah katında, namazda iken Allah’ın emri olmadan) doğu veya batıya yönelmeniz iyilik değildir. Asıl iyilik, o kimsenin yapmış olduğu iyiliktir ki, Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaplara ve peygamberlere îmân eder, -kendisinin çok ihtiyacı olmasına rağmen- yakın akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve (kölelikten kurtulmak isteyen) kölelere sevdiği maldan harcar, namazı dosdoğru kılar ve zekâtı (hak edene) verir. Söz verdiği zaman sözlerinde durur, yoksulluk, hastalık ve savaş zamanlarında sabreder.İşte onlar (bu sıfatlarla sıfatlananlar, îmânlarında sâdık olan), muttakîlerdir (Allah'tan gereği gibi korkup O'na karşı gelmekten sakınanlardır)."[10]

Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- de, Abdulkays heyetinin hadisinde îmânın tamamını şöyle açıklamıştır:

“Size, yalnızca Allah'a îmân etmenizi emrediyorum.Yalnızca Allah'a îmân etmek ne demektir, biliyor musunuz? Onlar: Allah ve Rasûlü daha iyi bilirler, dediler.Buyurdu ki: Allah'tan başka hakkıyla ibâdete lâyık hiçbir ilahın olmadığına ve Muhammed'in Allah'ın elçisi olduğuna şehâdet etmek, namaz kılmak, zekat vermek, oruç tutmak ve ganimetten beşte bir vermeniz."[11]

Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-, farz oluşuna inanarak ve sevabını Allah Teâlâ'dan umarak Ramazan orucunu tutmayı, îmândan saymıştır. Aynı şekilde inanarak ve sevabını Allah Teâlâ'dan umarak Kadir gecesini ibâdetle geçirmeyi, emânete riâyet etmeyi, cihad ve haccı, cenazeye iştirak etmek gibi amelleri îmândan saymıştır.

Nitekim Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- bir hadislerinde îmânı şöyle açıklamıştır:


“Îmân, yetmiş küsür veya altmış küsür şubedir (haslettir).(Bu hasletlerin) en fazîletlisi (yücesi): Lâ ilahe illallah sözüdür.En düşük miktarı ise, insanlara eziyet veren şeyi yoldan kaldırmaktır."[12]

Bu konudaki âyet ve hadisler sayılamayacak kadar pek çoktur.

İkincisi: Îmân, İslâm lafzı ile birlikte zikredildiği takdirde, bâtınî itikatlar olarak açıklanır.

Nitekim Cebrâil hadisi ile bu anlamdaki hadisler buna delildir.

Yine, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-'in cenaze namazındaki şu duâsı bu anlamdadır:


“Allahım! Bizden kimi yaşatırsan, onu İslâm üzere yaşat.Yine, bizden kimi vefat ettirirsen (öldürürsen), onu îmân üzere vefat ettir (öldür)."[13]

Çünkü ameller, azalarla yapılır. Bunları da ancak hayatta iken yapabilir. Ölüm anında ise, kalbin sözü ve amelinden (inanmasından) başka bir şey kalmaz.

Sözün kısası, İslâm ve îmân lafızları ayrı ayrı zikredildiği takdirde, ikisi arasında hiçbir fark yoktur. Hatta iki lafızdan her biri ayrı ayrı kullanıldığı takdirde dînin tamamını kapsar.İslâm ve îmân, ayrı ayrı zikredildiği takdirde -daha önce de zikredildiği gibi- İslâm; azalarla yapılan zâhirî amellere hastır.Îmân ise, kalbî olan bâtınî amellere hastır.İşte Cibril hadisi olarak bilinen şu hadis, buna delâlet etmektedir:


Ömer b. Hattab'dan -Allah ondan râzı olsun- rivâyet olunduğuna göre, o şöyle demiştir:

"Biz, birgün Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-'in yanında otururken bembeyaz bir elbise giymiş, simsiyah saçlı, üzerinde yolculuk izi bulunmayan ve içimizden de hiç kimsenin tanımadığı bir adam ansızın yanımıza çıkageldi. Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-'in önünde oturup dizlerini, O'nun -sallallahu aleyhi ve sellem-'in dizlerine dayadı, ellerini de kendi[14] uyluklarının üzerine koydu ve: "Ey Muhammed! Bana İslâm'dan haber ver?" dedi.

Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-: "İslâm; Allah'tan başka hakkıyla ibâdete lâyık hiçbir ilahın olmadığına ve Muhammed -sallalahu aleyhi ve sellem-'in Allah'ın elçisi olduğuna şâhitlik etmen, namaz kılman, zekât vermen,Ramazan orucunu tutman ve yoluna güç yetirdiğin takdirde Beytullah'ı haccetmendir", buyurdu.

O: "Doğru söyledin",dedi.Bunun üzerine biz soru soranın, Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-'e hem soru sormasına, hem de ona doğru söyledin demesine şaşırdık.

(Sonra devamla): "Bana îmândan haber ver?" dedi.

Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-: "Îmân; Allah'a, meleklerine, kitaplarına, elçilerine (peygamberlerine), âhiret gününe ve kaderin hayrına ve şerrine îmân etmendir", buyurdu.

Yine: "Doğru söyledin",dedi.

(Sonra devamla): "Bana ihsandan haber ver?" dedi.

Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-:"İhsan; O'nu görüyormuşçasına Allah'a ibâdet etmendir. Şayet sen O'nu görmüyorsan bile, O seni görmektedir", buyurdu.

(Sonra devamla): "Bana, kıyâmetin ne zaman kopacağını haber ver?" dedi.

Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-:"Kıyâmet hakkında kendisine soru sorulan kimse, soran kimseden daha bilgili değildir", buyurdu.

Bunun üzerine o: "O halde bana kıyâmetin alametleri hakkında haber ver?" dedi.

Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-:"Câriyenin efendisini doğurması[15] ve yalınayak, baldırı çıplak koyun çobanlarının bina yükseltmekte birbirleriyle yarışmaları ve bunlarla iftihar etmeleridir", buyurdu.

(Ömer b. Hattab) dedi ki: Sonra adam oradan hızla ayrıldı.Bunun üzerine ben uzun bir süre (üç gece) öyle bekledim. Sonra Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem- bana: "Ey Ömer! Soru soranın kim olduğunu biliyor musun?" diye sordu.

Ben de: Allah ve Rasûlü daha iyi bilirler, dedim.

Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem-:"Şüphe yok ki O, size dîninizi öğretmek için gelen Cebrâil'dir", buyurdu.[16]

Üçüncü Mertebe: İHSAN

İhsanın sözlük anlamı; Bir ameli en iyi şekilde, kusursuz ve ihlasla yerine getirmek demektir.

Terim anlamı ise; Itlak olunduğu (kullanıldığı) yere göre anlamı değişir. Bunun da iki hali vardır:

Birincisi: İhsan, İslâm ve îmân lafzı ile birlikte zikredilmeyip tek başına kullanıldığı takdirde, dînin tamamı kastedilir.Nitekim daha önce İslâm ve îmân lafızlarında da böyle geçmiştir.

İkincisi: İhsan, İslâm ve îmân lafızlarının ikisiyle veya ikisinden birisiyle birlikte zikredildiği takdirde, açık ve gizli, bütün amelleri güzel bir şekilde yerine getirmek olarak açıklanır.

Nitekim Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- bunu Allah Teâlâ'nın kendisine bahşetmiş olduğu cevâmiu'l-kelimden -özlü sözlerden- ve kendisinden başka yaratılmışlardan hiç kimsenin açıklamaya gücünün yetmeyeceği bir tefsirle açıklayarak şöyle demiştir:

"İhsan;sanki O'nu görüyormuşçasına Allah'a ibâdet etmendir.Şayet sen O'nu görmüyorsan bile, O seni görmektedir."

Bu mertebe, İslâm dîninin en yüce mertebesi ve konum bakımından en büyüğüdür. Bu mertebenin sahipleri, her türlü iyilik ve güzelliklere başkalarından önce sahip olacaklar ve cennetteki en yüksek makamlara yakın olacaklardır.

Nitekim Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ihsan mertebesinin iki derecesinin olduğunu ve muhsinler için ihsanda iki farklı makamın olduğunu haber vermiştir:

Birinci ve en yüksek makam: O'nu görüyormuşçasına Allah'a ibâdet etmendir. Bazı âlimler bunu "Müşâhede Makamı" olarak adlandırmaktadır. Dolayısıyla bir kul, kalbiyle Allah Teâlâ'yı görüyormuş gibi amelini yapması, kalbinin îmân nûruyla aydınlanıp görünmeyen şeyi -gaybı- görür hale gelmesidir. Buna göre, her kim Allah Teâlâ'ya yakın olur, O'na yönelir, sanki O'nu görüyormuş gibi ve O'nun huzurunda olduğunu hissederse, bütün bunlar o kimseye haşyeti, Allah Teâlâ'dan gereği gibi korkmayı, heybet ve ta'zimi gerekli kılar.

İkinci makam: "İhlas/Murâkabe Makamı"dır. Buna göre kul, Allah Teâlâ'nın kendisini gördüğünü ve O'na yakın olduğunu hissetmesidir.Kul, bunu amelinde hisseder ve bunun üzerine çalışırsa, amelini Allah Teâlâ'ya hâlis kılmış olur.Onun amelinde bunu hissetmesi demek; onun bu davranışının, Allah Teâlâ'dan başkasına değer vermesine ve o varlık için ameli istemesine engel olur.Eğer kul, bu makamı gerçekleştirirse, birinci makama ulaşması kolaylaşır.Bunun içindir ki Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ikinci makamı, birinci makama bir sebep olması için getirmiş ve şöyle buyurmuştur:

"Şayet sen O'nu görmüyorsan bile, O seni görmektedir."

Hadisin bazı lafızlarında şu rivâyet de vardır:

"(İhsan: sanki O'nu görüyormuşçasına Allah'tan korkmandır.Zira sen O'nu göremesen bile, O seni görmektedir."[17]

Kulun,Allah Teâlâ'nın kendisini görmekte olduğunu,onun gizli ve açık her ameline muttali olduğunu, yaptığı hiçbir şeyin O'na gizli-saklı kalmayacağı îmân onun ibâdetinde gerçekleşirse, bu takdirde ikinci makama geçmesi kendisine kolaylaşır.Bu ise kulun, kendisini Allah Teâlâ'ya yakın olduğunu ve sanki O'nu görüyormuş gibi Allah Teâlâ'nın yardımının kendisiyle beraber olduğunu devamlı hissetmesidir.[18]

Allah Teâlâ'dan O'nun fazîlet ve ihsanını dileriz.



--------------------------------------------------------------------------------

[1] Âl-i İmrân Sûresi: 19

[2] Mâide Sûresi: 3

[3] Âl-i İmrân Sûresi: 85

[4] Hucurât Sûresi: 14

[5] Sahîh-i Buhârî (27) ve Sahih-i Müslim (150)

[6] Bakara Sûresi: 257

[7] Mâide Sûresi: 23

[8] Müslim (114)

[9] Enfâl Sûresi: 2-4

[10] Bakara Sûresi: 177

[11] Buhârî (53) ve Müslim (17)

[12] Buhârî (9) ve Müslim (35)

[13] Tirmizî, Ebû Dâvûd, İbn-i Mâce ve Ahmed rivâyet etmişlerdir.Tirmizî "hadis, hasen sahih" demiştir.Elbânî de "Sahîhu Sünen-i Tirmizî", c:1, s:299'da hadisin sahih olduğunu belirtmiştir.

[14] İmam Nevevî, Sahîh-i Müslim'in şerhinde, Sindî de Nesâî'nin şerhinde "kendi uyluklarının üzerine koydu" şeklinde açıklamışlar,Fakat "Avnu'l-Ma'bûd"'da "Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-'in uyluklarının üzerine koydu" şeklinde açıklanmıştır.

[15] İmam Hattabî, "Câriyenin efendisini doğurması"nın anlamı hakkında şöyle demiştir: "İslâm'ın yeryüzünde yayılmasıyla savaşlarda çokça kadın köleler ele geçirilmesinin ardından müslümanların onları câriyeler edinmeleri ve onlardan doğacak kız çocukları annelerine efendiler olacaktır."

Yine "Câriyenin efendisini doğurması" şöyle de açıklanmıştır: "Kız çocuğunun, annesine çokça itaatsizlik etmesi sonucu, kadın efendinin câriyesine hükmetmesi gibi, kız çocuğu annesine hükmedecektir."

[16] Müslim

[17] Müslim

[18] Hâfız Hakemî, "Meâricu'l-Kabul", c:2, s: (20-33,326-328), "el-Mecmûu's-Semîn",c:1,s: (49,53), "Câmiu'l-Ulûmi ve'l-Hikem", c:1, s:106