Âleykum selam we rahmetullah
NÂŞÎ el-EKBER الناشئ الأكبر
Ebu’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed b. Abdillâh el-Enbârî (ö. 293/906)
Mu‘tezile mezhebine mensub şair, nahiv ve kelâm âlimi.
215-230 (830-845) yılları arasında Enbâr’da doğdu ve burada yetişti. “Nâşi’” (genç) lakabı kendisine genç yaşta katıldığı bir kelâm tartışmasında üstün başarı göstermesi sebebiyle verilmiş (İbnu’n-Nedîm, sf: 217), Nâşî el-Asgar’dan ayırt edilmesi için Nâşî el-Ekber olarak anılmıştır. Ayrıca İbn Şirşîr diye de tanınır. Şirşîr güvercinden büyükçe bir deniz kuşu olup babasının lakabıdır. Tahsilini tamamlamak amacıyla Bağdat’a gitti. Hayatının çoğunu geçirdiği bu şehirde başta kelâm, felsefe, mantık, cedel, hilâf ile dil ve edebiyat ilimleri olmak üzere çeşitli alanlarda ders alarak kendini yetiştirdi ve Mu‘tezile’nin önde gelen âlimleri arasında yer aldı. Şiirlerinde Mu‘tezilî fikirleri savunduğu gibi başta Zâhirî mezhebi imamı Dâvûd ez-Zâhirî olmak üzere ona muhalefet eden Murcie ve Muşebbihe fırkalarını hicvetti (Hatîb, X, 92-93). Keskin zekâsı sayesinde çağının âlim ve edibleriyle giriştiği tartışmalarda üstün başarı gösterip Aristo mantığına, Halîl b. Ahmed’in aruz sistemine, nahiv illetleri ve usulüne ilişkin ağır eleştirilerde bulundu, fikirlerini bu alanlarda yazdığı eserlerde savundu. Bu yüzden birçok düşman kazanarak deli ve sapık olmakla itham edildi (Hatîb, a.g.e., X, 92; İbnu’n-Nedîm, s. 217). Neticede Bağdat’ı terk edib Kahire’ye iltica etmek zorunda kaldı. Bağdat’ta, Mu‘tezile’nin siyasî desteğinin kalmadığı bir dönemde bulunmuş olmasına rağmen Mu‘temid-Alellah’ın veziri İsmâil b. Bülbül ile yakın munasebet kurdu. Şiirlerinden edebiyat, dostluk ve içki meclislerinde bulunduğu, güzellere irticâlî şiirler nazmettiği anlaşılmaktadır (Ebû Hilâl el-Askerî, II, 228; Hatîb, X, 93). Taberânî ile tarihçi ve edib İbnu’l-Merzubân el-Muhavvelî kendisinden rivayette bulundu. Kahire’de öğretimle meşgul oldu, fakih ve edip Mansûr b. İsmâil et-Temîmî’ye bir hicviye yazdı. Hayatının sonlarına doğru kadrinin bilinmediğini görerek uzlete çekildi ve 293 (906) yılında burada vefat etti.
Bağdat Mu‘tezile ekolünün görüşlerini benimseyen Nâşî, Allah’ın hay, âlim, kādir ... oluşunu bizâtihi ve gerçek mânada anlamanın gerektiğini kabul ediyordu. Bu noktadan hareketle O’nun sıfatlarının varlığını âlemdeki nesne ve olaylarla istidlâl ederek isbat etmeyi isabetli görmüyordu. Çünkü sözü edilen sıfatların bir kısmı insanlarda da bulunmakta, fakat onlarda hakikat değil mecaz konumunda yer almaktadır. Bundan da dış görünüşün kriter olmayacağı anlaşılmaktadır. Nâşî’ye göre -bütün Mu‘tezilî kelâmcılarında olduğu gibi- insanın yapıp ettiklerini (ihtiyârî fiiller) yaratan Allah değil kişinin kendisidir (Eş‘arî, I, 184-185; II, 500-501). Nâşî ayrıca, 4000 beyit kadar olduğu kaydedilen didaktik bir manzumesinde kelâm mezhebleriyle onların muntesiblerinden söz etmiştir. Manzumenin ilim dallarına dair olduğu da ifade edilmiştir.
Nâşî el-Ekber’in Tafżîlu’ş-şi'r (Naķdu’ş-şi'r) adlı kitabı edebî tenkide ve şiir eleştirisine dair yazılmış ilk mustakil telif olarak kabul edilir. Zamanımıza ulaşmayan eserden bazı nakiller çeşitli eserlerde yer almaktadır. Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Nâşî’yi şiir tenkidinde Kudâme b. Ca‘fer’den üstün görür. Edebî tenkitte Kādî Ebu’l-Hasan el-Curcânî ile Kartâcennî’yi etkilemiştir. Ebû Saîd es-Sîrâfî, Mettâ b. Yûnus’la yaptığı meşhur nahiv-mantık tartışmasında Nâşî el-Ekber’in Aristo mantığına yönelttiği eleştirilere mantıkçılardan kimsenin cevab veremediğini belirtir.
Çok sayıda şiir yazmakla şöhret kazanan Nâşî, İbnu’r-Rûmî ve Buhtürî’nin tabakasından kabul edilir. Şiirlerinin çoğu av hayvanı ve aletleriyle av tasvirlerine (tardiyyât) dairdir. Onun yirmiden fazla av tasviri şiiri Küşâcim’in el-Meśâyid ve’l-meŧârid adlı kitabının temel kaynaklarındandır. Şarap ve eğlence meclisi tasvirine dair şiirlerinin yanı sıra gazel, yergi ve övgü türünde de çeşitli şiirler yazmıştır. Peygamber hakkında uzun bir methiyesi bulunmaktadır. Hamdânîler’den Ebu’l-Meâlî Sa‘duddevle için de bir methiye yazmıştır (Ebû İshak el-Husrî, II, 973). Ayrıca Mu‘tezile’nin görüşlerini savunduğu ve şiir tenkidini ele aldığı didaktik manzumeleri de çoktur.
Eserleri:
1. Dîvân. İbnu’n-Nedîm’in, Nâşî’ye ait şiirlerin elli varak tutarında olduğunu kaydetmesi çok şiiri bulunduğuna dair rivayetlerle çelişmektedir. Ebû Amr Osman b. Abdullah et-Tarsûsî’nin derlediği divanı günümüze ulaşmamıştır. Son zamanlarda Muzhir es-Sûdânî çeşitli kaynaklardan topladığı şiirlerini biyografisiyle birlikte neşretmiş (“en-Nâşî' el-Ekber: Ĥayâtuhû ve şi'ruhû”, Mecelletu Kulliyyeti’t-terbiye, I/1 [Basra 1979], sf: 73-164), Hilâl Nâcî de kaynaklardan derlediği şiirlerini şairin hayatı, eserleri ve görüşlerini ele aldığı geniş bir girişle el-Mevrid’de yayımlamıştır (bk. bibl.).
2. Kitâbü Usûli’n-nihal (Kitâb fîhi uśûlu’n-niĥal elletî iħtelefe fîhâ ehlu’ś-śalât). Mezheblere dair olan eserin Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütübhanesi’nde mevcud yazma nushası (Haraççıoğlu, nr. 1309, vr. 1b-51b) Ramazan Şeşen tarafından bir makalede tanıtılmış (“Türkiye Kütüphanelerinde Bulunan Bâzı Mühim Yazmalar”, TD, sy. 23 [1969], sf: 83-86) ve Joseph van Ess tarafından neşredilmiştir (Wiesbaden 1971).
3. Mesâ'ilu’l-imâme. Muhtemelen Nâşî’nin Uśûlu’n-niĥal adlı kitabının imâmet bahsini içeren bu eseri, Joseph van Ess Arabca metni ve Almanca tercümesiyle birlikte Mesâ'ilu’l-imâme ve muķteŧafât mine’l-Kitâbi’l-Evsaŧ fi’l-maķālât adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1971).
4. el-Kitâbu’l-Evsaŧ fi’l-maķālât.
Dinler ve mezheblerle ilgili bu eserin yegâne nushası Kahire’deki Kıptî metropolitliğinde bulunmaktadır (nr. 370). Kitab, XIII. yüzyılda yaşamış Ebu’l-Fezâil Safî İbnu’l-Assâl adlı bir Kıptî hıristiyan tarafından şerh edilib otuz varakı istinsah edilmiştir. Eserden seçmeler, yukarıda zikredilen kitab içerisinde Joseph van Ess tarafından Almanca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir.
5. Ķaśîde fî medĥi’n-nebî ve nesebihî (nşr. Yûsuf Huseyin Bekkâr, MMLAÜr., II/3-4 [1979], sf: 76 vd.).
6. Risâle fî tafżîli’s-sûd ale’l-bîđ (Tafżîli’s-sûdân ale’l-bîđân).
Siyah ve beyaz insanların erdem ve kusurlarının karşılıklı muhâvere ve münazara şeklindeki konuşmalarla ele alındığı bir manzumedir.
7. Mufâħare beyne’ź-źeheb ve’z-zucâc (son iki eserin yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 128).
8. Kitâbu Naķdi’ş-şi'r (Tafżîlu’ş-şi'r, Kitâb fi’ş-şi'r).
Şiir tenkidine dair ilk mustakil eser olub günümüze ulaşmamıştır. Tevhîdî, Husrî, İbn Reşîķ el-Kayrevânî (bk. bibl.) ve Kazzâz el-Kayrevânî (Mâ yecûzu li’ş-şâ'ir fi’ż-żarûre, nşr. Muncî el-Kâ‘bî, Tunus 1971, sf: 37-39) eserden bazı aktarımlara yer vermiştir. Ali İbrâhim Ebû Zeyd, Binâ'u’l-ķaśîde fî şi'ri’n-Nâşî el-Ekber adıyla bir eser yazmıştır (Kahire 1994). Hilâl Nâcî, Nâşî el-Ekber’in derlemiş olduğu şiirlerine el-Mustedrak alâ Śunnâ i’d-devâvîn isimli kitabında ilâveler yapmıştır (Bağdad 1991, I, 314-316). Ebû Bekir er-Râzî er-Red ale’n-Nâşî ismiyle bir eser kaleme almıştır.
