Ebu Cafer Muhammed B.Cerır Et-Taberı
Hicrî 3. Yüz yılın girişiyle İslami ilimler gelişmiş ve mükemmelliğe yak*laşmıştı. Öyle ki fıkhî mezheplerin, değişmeyen temel esasları konmuş, sahih hadis kitapları telif edilmiş, Arap dili, konuşanların ağızlarından alınmak sure*tiyle derlenmiş, Siyer ve Gazvelerle ilgili kitaplar yazılmış, Arap diii, Fars, Hİrid ve Yunan bilgilerini de kuşatır hale gelmiştir. Böylece âlimlerin önünde ufuklar açılmıştır. İnsanlar ilmin sadece bir dalında bilgi sahibi olma yerine çe*şitli ilimleri birlikte öğrenmişlerdir. Mesela, Lisan ve Gramer bilgileriyle meşgul olan alimler, aynı zamanda Hadis ile ilgili ilimler de edinmişlerdir. Hadis âlimleri de tarihi, çeşitli mezhepleri, Hadis ravi'Ierinin derecelerini öğrenmişler*dir. Bir şair, Lisandan, gramerden yeteri kadar payını aldığı gibi dini bilgilerden de nasibini almıştır. Fıkıh âlimleri de kitap ve sünneti bilme yanında şiirleri ve ata sözlerini ezberlemiş böylece edebiyattan nasiplenmişlerdir.
İslam alemindeki ders halkaları, ilim meclisleri, okullar ve te'lif işleri sa*dece Küfe, Basra ve Bağdat gibi şehirlere has olarak kalmamış doğuda Mavera-ünnehir bölgesindeki Horasan, Rey (Tahran) ve diğer bölgere kadar varmış, ba*tıda ise Şam, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüse kadar ulaşmıştır. Böylece bu bölgelerdeki şehirler ve köyler, fıkıh âlimleri, kuıralar, muhaddisler, dil bilgin*leri, müfessirler ve diğer ilim dallarındaki âlimlerle dolup taşmıştır.
İşte ilmin dolup taştığı bu dönemde, Muhaddis, Fakih ve Müfessir olan Ebû Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberinin yıldızı parlamıştır. Bu zat, daha ço*cukken kendisini ilme vermiş, erginlik çağına girdikten sonra ilim almak için çeşitli bölgelere seyahati ar yapmış, Yüzlerce râvi ve âlimle görüşmüş ve çeşitli dallarda yazılan kitapları okumuştur. Kısa sürede bir mezhep sahibi İmam ol*muştur. Böylece adını iarihe yazdırmış, her zaman hatırlanmış ve ilminin, itibar edilen bir ilim olmasını sağlamıştır. [2]
Taberinin Doğum Yeri Ve Tarihi
Ebû Cafer Muhammed b.Cerir et-Taberi, Taberistanın ÂmÖI şehrinde doğmuştur, doğum tarihinin H. 224 veya H. 225 olduğu rivayet edilmiştir,[3] Taberi, küçüklüğünü anlatırken şunları söylemiştir, "yedi yaşımda hafız oldum. Sekiz, yaşımdayken insanlara namaz kıldırdım. Dokuz yaşımdayken hadisleri toplayıp yazmaya başladım. Babam bir gün rüyasında şunu görmüş, Ben Resûlullahm önünde bulunuyormuşum. Yanımda, İçi taş dolu bir torba varmış.
Taşlan alıp Resûlullahın önümle atıyormuşum." Rüyayı yorumlayan kişi elemiş ki: "Bu çocuk büyüdüğünde Resûlullahın dinine karşı samimi olacak ve onun Şeriatını savunacak." İşte bunun üzerine babam, ilim tahsili hususunda bana yardım etmekte çok titiz davrandı. Ben, daha küçük bir çocukken bu hassasiyeti gösteriyordu. [4]
Bu rüya doğru çıkmıştır. Taberi, fıkıh ve diğer ilimleriyle zamanının en önde gelen isimlerinden olmuştur. Sünneti savunmuş bid'aüara karşı savaş ver*miştir. Babası da Taberistandaki büyük arazisi ve maddi imkanları yanında tak*va sahibi bir kimseydi. Oğlunun zeki, ilme âşık, âlimlerle tanışmayı çok seven biri olduğunu görünce ondan hiçbir imkanı esirgememiştir. Nereye giderse git*sin arkasından ihtiyaçlarını karşılamıştır. Böylece oğlunu Halifelerin bahşişle*rinden, Vezirlerin ve idarecilerin yardımlarından uzak tutmuş onu, makam ve mevki hırsından müstağni kılmıştır. Taberîböylece kendisini ilim öğretmeye, hadis rivayet etmeye ve kitap yazmaya vakfetmiştir. Hatta babasının vefatından sonra dahi onun ihtiyaçları, babasının servetinden karşılanmış, böylece hayatı*nın sonuna kadar kimseye muhtaç olmamıştır. [5]
Taberının Ilım İçin Yaptığı Seyahatlar
Ebu Cafer Muhammed b.Cerir et-Taberî, daha yaşı on iki olmadan do*ğum yeri olan Âmûl şehrinden ayrılmış ve çeşitli bölgelere seyahat yaparak bir çok âlimden ilim tahsil etmiştir. Önce Rey (Tahran) bölgesine gitmiş, orada bu*lunan âlimlerden dersler almıştır. Mesela Ebu Mukatilden Irak fıkhını okumuş, Ahmed b.Hammad ed-Dolabiden gramer öğrenmiş, Selem b.Fadl'dan, Ibn-i İs-hakın "Megazi" adlı eserini okumuş daha sonra meşhur Tarihini, bu eseri esas alarak yazmıştır. Daha sonra İbn-i Humeyd er-Rûzi ile uzun süre beraber olmuş*tur. Taberi bu hususta şunları anlatıyor: "Biz, Muhammed b.Humeyd er-Râzinin yanında kitaplar yazardık. O, bir gecede bir kaç defa yanımıza gelirdi. Bize ne yazdığımızı sorar ve yazdıklarımızı okurdu. Biz, Ahmed b.Hammad ed-Dolabi-nin yanına da giderdik. O, Tahranın köylerinden bir köyde oturuyordu. Tahranla o köyün arasında uzun bir mesafe vardı. Öyle ki, oradan döndüğümüzde deliler gibi oluyorduk. (Sersemleşiyorduk) Sonra da kalkıp Muhammed b.Humeyd'in meclisine gidiyorduk". [6]
Taberi daha sonra Bağdata gitmiştir. Oraya gidişinin asıl sebebi, İmam Ahmed b.Hanbelin orada çok meşhur olması, ilmî sohbet ve toplantılarda adının çokça anılmasıydı. Taberî, Bağdata giderek, İmam Ahmed'den ilim almayı ve onu insanlara aktarmayı düşünüyordu. Ne var ki, o Bağdata varmadan İmam Ahmedin vefat haberini aldı. Bu sebeple orada kalmadı.
Taberi, Bağdattan Basraya geçti. Orada bulunan Muhammed b.Musa, îmad b.Musa, Muhammed b.Abdülâ'lâ, Bişr b.Muaz ve Muhammed b.Beşşar gibi âlimlerin sohbetlerini dinledi.
Daha sonra Küfeye gitti. Orada, Hennad b.Seriyy ve İsmail b.Musadan hadis alıp yazdı. Süleyman b.Hallad ed-Talhî'den kıraat ilimlerini öğrendi. Ayrı*ca zamanının büyük âlimlerinden olan ve sertliğiyle tanınan Ebu Kureyb Mu*hammed b.Alâ el-Hemedanî ile görüştü. Ondan bir çok hadis aldı.
Taberi oradan tekrar Bağdata döndü. Bu defa Kur'an ile ilgili ilimleri tah*sil etti. Zamanının kurrası olan Ahmed b.Yusuf et-Tağlebiden uzun süre ders al*dı. Sonra kendisini Şafii fıkıhına verdi. Orada, Şafii mezhebinin üeri gelen âlimlerinden Hasan b.Muhammed es-Sabah ve Ebu Said ei-Istahrî bulunuyor*lardı, Taberi kısa bir süre sonra Şafii mezhebini esas aldı ve yıllarca o mezhebe göre fetva verdi.
Daha sonra Mısıra gitti. O dönemde Mısırda Şafii mezhebi âlimlerinden İsmail b.İbrahim el-Müzeni, Rebi b.Süleyman, Muhammed b.Abdullah b. ei-Hakem ve kardeşi Abdurrahman bulunuyorlardı. Taberi Mısıra giderek onlarla görüşmeyi İstemişti. Ancak Mısıra giderken Şam bölgesi sahil şehirlerine uğra*dı. Özellikle Beyrutta uzunca bir süre kaldı. Orada, kurra olan Abbas b.Velid el-Beyruti ile görüştü. Yedi gün içinde Şamlıların kiraatına göre Kur'an-i Kerimi onun huzurunda okuyup bitirdi. Sonra Mısırın Fustat Şehrine H. 253 yılında vardı. Taberi ile ilk görüşen kişi Fustat âlimlerinden Ebul Hasen es-Serrac eî-Misrî oldu. Bu zat Taberiye fıkıh Hadis, lisan, gramer ve şiirle ilgili sorular sor*du. Taberinin bütün meselelerde âlim olduğunu ve ilimlerden payını yeteri ka*dar, aldığını gördü. Taberinin Mısırda kalışı uzun sünnüştür. Mısırda iken Şama gidip tekrar geri dönmüştür, dönüşünden sonra Rebi',Müzeni ve Abdüihakimin iki oğlundan Şafii fıkhını, İbn-i Vehb'in talebelerinden Maliki fıkihmı ve kurra-ların reisi olan Yunus b.Abdül'alâ es-Sedefîden, Hamza ve Verş'in kıraaatlanm öğrenmiştir.
Taberi son zamanlarında Bağdata yerleşmeyi düşünmüş ve uzun seyahat-lardan sonra tekrar oraya dönmüştür. Orada hadis rivayet etmiş, kitaplar yazmış, eserler okumuş ve çağının büyük âlimteriyle arkadaşlık yapmıştır. Taberi, ken*disini okuma ve yazmaya vakfetmiş bunun dışında herhangi bir iş yapmamakta kararlı olmuştur.
İbn-i Asâkir diyor ki: "Abbasi devletinde Hâkânî, başvezirliğe getirilince Taberiye bir çok ma! göndermiş Taberi ise gönderilenleri geri çevinniş, Hakânî, Taberinin Kadı olmasını İstemiş Taberi bunu da reddetmiş, Hâkânî yine Taberi*nin haksızlıkları önleme şurasının başına geçmesini istemiş Taberi bunu da ka*bul etmemiştir. Bunun üzerine arkadaşları ona sitem ederek şunları söylemişler*dir: "Bunda senin için sevap var. Kaybolan bir sünneti ihya etmiş olacaksın." Taberi ise onlara sert bir şekilde şu cevabı vermiştir: "Sanıyordum ki ben bunla*rı isteyecek olsam sizler beni bundan men edersiniz. Fakat aksi oldu. [7]
Taberi Bağdatta Rahbet-i Yakup mahallesinde kendisine bir ev yaptırdı. Zamamni orada ibadetle, okumakla, yazmakla ve telif ile geçirdi. Evinde huzur*la yaşıyor, Halife ve valiler dahil herkes tarafından saygı ile karşılanıyordu. Ni*hayet H.310 yılının Şevval ayının sonuna iki gün kala bir cumartesi günü vefat etti. Ve evine defnedildi.
Hatibüi Bağdadî diyor ki: "Kabrinin üzerinde aylarca cenaze namazı kı*lındı. Ölümüne üzülen birçok âlim ve edebiyetçı, hakkında şiirler yazdı. [8]
Taberının İlmi
Taberi bütün ilim dallarında ilim yapmış ve her sahadan yeteri kadar na-sebini almıştır. Öyle ki çağının tartışmasız İmamı sayılmıştır. Hemşehrisi olan Abdülazİz et-Taberi bu hususta şunları söylemektedir: "Taberi, kıraat, hadis, fı*kıh, tefsir, gramer, matematik ve diğer ilimlerin her birinde ihtisas yapmış gibi derin bilgilere sahipti. Fakat özellikle fıkıh, tefsir, hadis ve kıraat İlimlerinde meşhur olmuştur. Bu ilimlerdeki gücünü şöyle ifade etmek mümkündür:
a- Fıkıh: Taberi fıkıh şahabında, bütün fıkhî mezhepleri okumuş fakat özellikle Şafii mezhebinde mütehassıs olmuştur. Her ne kadar müstakil bir mez*hep sahibi gibi hareket etmişse de genellikle Şafii mezhebine bağlı kalmıştır. Öyle ki Bağdatta on sene bu mezhebe göre fetva vermiştir. Bununla birlikte me*selelerin derinliklerine inip uzun araştırmalardan sonra kendisini müstakil bir mezhep sahibi kabul etmiş ve bu mezhebini, yazdığı büyük küçük fıkıh kitapla*rında zikretmiştir. Mezhebinin özelliklerini "Latifül Kavi" isimli eserinde beyan etmiş ayrıca "El-Basit" ve "İhtilafül Fukaha" adlı eserlerinde, İmam Malik, Ebu Hanife, Şafii, Süfyan es-Sevri, Evzai, Ebu Yusuf, Muhammed b. el-Hasen, ibra*him b.Halid el-Keibi gibi âlimlerin görüşlerini birbirleriyle mukayese ederek, delilleriyle birlikte zikretmiş ve kendisinin tercih ettiği hükmü de belirtmiştir. Kendisinden sonra gelen bir kısım âlimler onun mezhebine tabi olmuşlardır. Bunlardan bazıları şunlardır: Ali b.Kamil, Ebul Ferec el-Muafı b.Zekeriyya en-Nehrevanî (Taberinin mezhebini bu kişi yaymıştır)
b- Hadis: Taberi hadis sahasında da zamanının önde gelen âlimleri arası*na girmiştir. Öyle ki Zehebi onu altıncı mertebedeki Muhaddislerden sayarken Nevevi "Tehzibül Esma vel Lügat" adlı eserinde Taberiyi Tirmizî ve Neseî'nin mertebelerinde zikretmiştir. Taberip.ir bu sahadaki en meşhur eseri 'Tehzib el-Asâr" isimli eseridir. Bu eser hakkında Şunlar söylenmiştir. "Bu eser Taberinin harika eserlerinden biridir. Eserine, kendisine göre senet zinciri sahih olan ve Hz. Ebubekirden rivayet edilen hadislerle başlamıştır. Taberi, rivayet ettiği her hadis hakkında yorum yapmış ilk önce hadisin muhtemel olan illetlerini sonra hadisin rivayet tariklerini daha sonra hadisten çıkarılacak fıkhi hükümleri, sün*netleri, âlimlerin bu husustaki ihtilaflarını ve her birinin delillerini zikretmiş da*ha sonra hadisin ne mânâ ifade etiiğini, onda geçen garip kelimelerin izahını be*yan etmiş daha sonra İnkarcıların, o hadise nasıl dil uzattıklarını açıklamış, onlara cevap vermiş ve iddialarının geçersiz olduğunu beyan etmiştir. Böylece on kişiden gelen, Ehl-i Beytten rivayet edilen ve Abdullah b.Abbastan nakledilen hadislerden büyük bir eser meydana getirmiştir. Taberinin bunları yapmaktan asıl maksadı, Resulullahtan nakledilen bütün sahih hadisleri rivayet etmek, ted-kİk ettiği bu hadisler gibi bütün hadisleri tedkik etmekti. Böylece hadislere dil uzatan herhangi bir kimseye itham sahası kalmasın, ilim erbabının muhtaç oldu*ğu her şeyi gözlerinin Önüne sersin. Bu yolla Kur'an ve sünnetten ibaret olan Şe*riatı tedvin etmiş olsun. Fakat bu hedefine ulaşamadan vefat etmiştir. Ondan sonra gelen insanlar Taberinin şerh ettiği şekliyle tek bir hadisi dahi şerh ede*medi. [9]Taberi hadis ilminin etkisinde kaldığı için tarihini de Muhaddislerin usulüyle, raviler zincirinden naklederek yazmıştır.
c- Kıraat: Taberi kıraat ilimlerini, Bağdat. Kûie, Şam ve Mısır kurralann-dan okuyup öğrenmiştir. Özellikle Haınza ve Verdin kuantlarını, Mısırda, Yu*nus b.AbdüI'alâdan almıştır. Taberi belli bir zaman sonra. Fıkıh ve Tebirdc ol*duğu gibi, kendisi için belli bir kıraat şekli tevhit etmiş ancak huıiü tesbıi öder*ken meşhur kiraatlardan ayrılmamaya çalışmıştır. Kıraat ilimleri h;ıkkıikl;ı "Fi-Faslu Beynel Kıraat" isimli eserini yazmıştır. Bu eserde Kur'anın kıranlarında kurraların nasıl ihtilaf ettiklerini, kıraatlara göre kurraların isimlerini, Mekke, Medine, Basra ve Şam kurraiarının adlanın zikretmiştir. Ayrıca her kıraati diğe*rinden ayırmaya çalışmış ve herbirinin dayanağını, tevilini ve okuyucusunu be*lirtmiştir. Kendisi de bu kıraatlardan birini seçmiş, onu seçmesinin sebeplerini ve o kıraatin daha sahih oluşunun delillerini zikretmiştir. Böylece âyetleri tefsir etmeye, onları gramer açısından tahlil etmeye muktedir olduğunu ortaya koy*muştur. Taberi, Kur'an-ı Kerimin çeşitli kıraatlannı bilmesinin yanında kendisi de güzel okuyanlardandı. Mücahidin oğlu Ebubekir, teravih namazı kılmak için mescide giderken Taberinin, Rahman suresini okuduğunu işitmiş ve onun hak*kında: "Allah tealâmn bu sureyi bundan daha güzel okuyan birini yarattığını sanmıyorum." demiştir.
Taberi aynı zamanda edip bir kimseydi. Eserlerinde en değerli şiirleri, hutbeleri, mektupları ve vasiyetlerini zikretmesi, yer yer bizzat kendisinin de şi*irler söylemesi bunu göstermektedir. Bir şiirinde şunları söylemektedir:
İki ahlak vardır ki razı olmam onlara
Zenginliğin şımarıklığı, fakirliğin zilletidir.
Zenginleşirce şımarma, fakir olunca da daim
İffetli ve vakarlı ol,
Taberi, görüşleri güzel, tuttuğu yol hoş olan bir kimseydi. Her gece mut*laka Kur'an okurdu. Görüşlerinde Selefin görüşünü esas alır ve ehl-i sünnet yo-nuLunu takibederdi. Yazdığı eserleriyle ne bir makam ne de bir madde hedefli*yordu. İffetli, vakarlı, elbisesi ve vücudu temiz, sohbeti hoş, arkadaşlık hukuku*nu bilen, konuşması tatlı, nükteleri manidar olan bir kimseydi.
d- Tarih: Taberinin, "Tarih er~Rüsul vel Müluk" veya "Tarih ef-Ümem vel Müluk" isimli tarih kitabı Arapça olarak yazılan tarihlerin en geniş olanıdır. Taberi bu eserini planlı bir şekilde yazmış, bilgileri tarama yoluyla toplamış, rivayetlerinde son derece titiz davranmıştır. Öyle ki kendisinden Önce geçen, Yakubî, Belazurî, Vakidî ve İbn-i İshak gibi tarihçilerden daha mükemmel ve daha güvenilir bir eser meydana getirmiştir. Böylece kendinden daha sonra ge*len, Mes'ûdî, İbnül Esir ve İbn-i Haldun gibi tarihçilere de imkânlar hazırlamış*tır.
îslamdan önce cahiliye döneminde Araplann tarihi, ezberlenerek muhafa*za edilen ve insanların ağzından, konuşularak aktarılan bir kısım şiirler, ata söz*leri, meşhur olaylar ve aşırılıklarla dolu kıssa ve efsanelerden ibaretti. Sadece Hiyre ve Yemende, köşklerin ve kalelerin duvarlarına yazılan bir de çeşitli ma-bedlerin ve manastırların içlerinde bulunan yazılar, nakilcüerin senet zinciriyle yazılmıştı.
Resûlullah (s.a.v.) yeni bir din getirdi. Bir çok olaylarla karşılaştı. Bu ne*denle onun dönemindeki ve ondan sonra gelen Hulefa-i Raşidin dönemindeki olayların yazılarak zaptedilmesi icabetti. Konuyla ilgili ilk kitabı Hz. Zübeyrin oğlu Urve yazmıştı. Ondan sonra da Hz. Osm anın oğlu Eban yazmıştı. Nihayet İbn-i lshakın kitabıyla Siret ilmi zirveye ulaştı. Daha sonra müslümanlar arka arkaya fetihler yaptılar. İranı tamamen fethettiler. Bizansın tahtını sarstılar. Böylece daha önce görmedikleri çeşitli insanlarla ve kültürlerle karşılaştılar. Alimler bunların dillerini ve örflerini öğrenerek tslamı tebliğe çalıştılar. İdareci*ler de onların eski sistemlerini ve tarihlerini öğrenek sevkü idareyi huzurla de*vam ettirmek istediler. Bu nedenle tarih, yepyeni bir şekil aldı. Tarih bilgilerine, "Haberler" onları nakledenlere de "Haberciler" adı verildi. Artık yazarlar, tarihi olayları tesbit ederek yazmak için kollarını sıvamışlardı. Muhammed b.Saib el-Kelbî, nesebler hakkında bir kitap yazdı. Avane b.el-Hakem, Üıneyye oğulları*nın haberleri hakkında bir kitap yazdı. Ebu Mihnef, İıtidat hakkında, Cemel ve Siffîn olayları hususunda bir kitap yazdı. Seyf, fetihlere ait haberler hakkında, Ibn-i Hişam da Himyer Kralları hakkında birer kitap yazdılar. H. 2. yüz yılın sonlarına doğru, tarihle ilgili eserler gittikçe arttı.O dönemde divanların oluştu*rulması, ordu kütüklerinin tutulması ve benzeri kurumların otunnası neticesinde yazılı tarihe ihtiyaç iyice artmıştı. Ayrıca Farsça, Yunanca ve Süryaniceden çokça kitap tercüme edilmesi, şehirler ve milletler arası seyahatlann artması, kültür ve medeniyetlerin birbirleriyle kaynaşması, yazılı tarihin gelişmesini da*ha da artırdı. Bu nedenle bazı değerli âlimler tarih hakkında büyük kitaplar yaz*maktan kaçınmadılar. Vakidî fütuhatla ilgili kitapları, Belazurî, el-Büldan ve Ensabül Eşraf isimli titaplanni, İbn-i Kuteybe, el-Mearif, Dînûrî, el-Ahbaruttı-val isimli eserlerini yazdılar. Nihayet siraTaberiye gelmişti. O da tarihle ilgili olan meşhur kitabını yazdı. Taberinin, bu kitabı ne zaman yazmaya başladığı kesin olarak bilinmemekte ise de onu, tefsirinden sonra yazdığı, kendi ifadele*rinden anlaşılmaktadır. Tahminen H. 290 yıllarında yazmaya başlamış H.3O3 yıllarında bitirmiştir, Taberi tarihine kaynak olarak, kendisinden önce yazılan ve nakledilen bütün kitap ve rivayetlerden istifade etmiştir. Araplann İslamdan Ön*ceki tarihlerini, Ubeyd b. Serye eİ-Cürhûmî, Muhammed b. Ka'b el-Kurezi ve Vehb b. Münebbih'ten almış, Farsların haberlerini, Arapçaya tercüme edilen Abdullah b.el-Mukaffa ve Muhammed b.Saİd el-Kelbî'inin ve berzerlerinin eserlerinden almış, Siret ilmini Hz. Osmanın oğlu Eban, Hz. Zübeyrin oğlu Ur*ve, Şerahbil b.Said, Musa b.Ukbe ve İbn-i İshaktan almıştır. İrtidat olaylarım ve fetihleri, Seyf b.Ömer el-Esedî'den, Cemel ve Siffîn vakalarını Ebu Mihnef ve Medainî'den, Emevilerin tarihini, Avane b.el-Hakemden, Abbasilerin haberleri*ni, Ahmed b.Ebi Hayseme'nin kitaplarından iktibas etmiştir. Taberi tarihini mu haddislerin üslubuyla rivayet zinciri içinde nakletmiştir.
e- Tefsir: Taberi ilmini "Camiül Beyan Fi Tefsiril Kur'an" isimli büyük eserinde göstermiştir: Bu tefsirini te'lif etmesi hakkında şunları Söylemektedir. "Ben daha küçük yaştayken böyle bir tefsir yapmayı gönlümden geçiriyordum. Bu hususta Allah teâlâya istihare yaptım. Hakkımda bu işin hayırlı olup olmadı*ğını bildirmesini diledim. Tefsire başlamadan üç yıl önce rabbimden bana yar*dım etmesini niyaz etmiştim. Rabbim de bu hususta bana yardımını esirgeme*di.."
Taberi, Tefsirini, Kur'an-ı kerimin cüzlerinin sayısına göre otuz cüz ola*rak düzenlemiştir. Tefsirinin Ön bölümünde, Kur'anın mucize olduğunu, kıraat şekillerini, surelerin isimlerinin manalarını beyan eden risale mahiyetinde bir giriş yazmıştır. Sonra Kur'an-ı Kerimin her âyetini kısım kısım izah etmiş, o hu*susta zikredilen sahabilerin, tabiinin, tebe-i tabiinin sözlerini, kurcalara ait kıra-atları, âyetlerin nâsih, mensup olup olmadıklarını, âyetlerden çıkarılacak hü*kümleri, bid'atçıların Öne sürmek istedikleri bid'atları reddedip onlara verdiği cevaplan zikretmiş, o zamana kadar yazılmış olan güvenilir tefsirlerden bol bol alıntılar yapmıştır. Özellikle Abdullah b. Abbas, Said b.Cübeyr, Mucahid, Kata-de, Hasan-ı Basrî, İkrime ve Dehhaktan çokça nakiller yapmıştır. Buna mukabil güvenilmeyen tefsirlerden alıntı yapmamıştır. Çünkü bunlar ona göre itham al*tında bulunan kimselerdir. Diğer yandan tarih ve Siret kitaplarında da bunlardan alıntı yapmıştır.
Taberinin tefsiri, dünyaca meşhur bir tefsirdir. Bu tefsir hakkında fakih Ebu Hamid el-İsferayini şöyle demiştir:" Şayet bir kişi, Muhammed b.Cerir et-Taberinin tefsirini elde etmek için Çin'e kadar gidecek olsa bu tefsir için gere*kenden daha fazlasını yapmış sayılmaz. [10]
Eserleri
Taberinin bir çok eseri vardır. Onlardan en meşhurları şunlardır:
1- Adabül Menasik: Bu eserde Hacca gidecek olan kimsenin, evinden ay-nlmasından başlayarak Haccmı tamamlamasına kadar nasıl davranacağı ve ne*relerde neler yapacağı zikredilmektedir.
2- Âdâbünnüfus: Bu eserde, insana isabet edebilecek bütün manevi sıkın*tılar ve onların nasıl giderileceği zikredilmektedir. Taberi bu eserinde, önce kal*be sonra dile sonra göze sonra kulağa sonra da diğer bütün azalara isabet edecek husuları sırayla zikretmiş bu hususta Resulullahtan, sahâbilerden ve ehl-i Tak*vadan nakledilen görüşleri zikretmiş, bu görüşlerden hangisinin sahih olduğunu açıklamaya çalışmıştır.
3- İhtilaftı Ulemail Emsar Fi Ahkâmi Şeraiil İslam: Taberi bu eseriyle Fı*kıh âlimlerinin görüşlerini nakletmeye çalışmıştır. Bunlar da İmam Malik, Ev-zai, Sevri, Şafii, Ebu Hanife, Ebu Yusuf, Muhammed b.Hasan ve İbrahim b.Ha-lid'dir. Taberi bu eserinde, hangi görüşü tercih ettiğini zikretmemiştir. Çünkü o bu işi, "Latifül Kavi" adlı eserinde yapmıştır.
4- Gadir Hum Hadisleri: Bazı insanlar Gadir Hum ile ilgili herhangi bir hadisin bulunmadığını, zira Resulullah Gadir Hum'da bulunurken Hz. Alinin yemende olduğunu iddia etmişlerdir. Bunun üzerine Taberi bu eserini yazmış, önce Hz. Alinin faziletlerini anlatmış daha sonra da Gadir Hum ile ilgili hadisi çeşitli tariklerden zikretmiştir. İbn-i Kesir bu mesele ile ilgili hadislerin Taberi tarafından iki ciltlik kitap haline getirildiğini söylemiştir.
5- Basitül Kavi Fi Ahkamı Şeraiil İslam: Taberi bu eserinde iik önce gö*rüşlerini tercih ettiği sahabileri ve kendilerinden fıkıh aldığı âlimleri şehirleriyle birlikte zikretmiş daha sonra fıkha ait taharet, namaz, zekat, şartlar, kadılar, si*ciller, vasiyetler, kadıya ait hükümler ve fıkıh usulüne ait meseleleri zikretmiş*tir.
6- El-Basir Fi Mealim ed-Din: Taberi bu Kitabında, Taberistan halkına, ihtilaf ettikleri isimler ve kişiler hakkında bilgiler sunmuş, bid'at ehlinin mez*heplerini zikretmiştir.
7- Tarihürrüsul velmüluk: Bu eseri, daha Önce de zikredilen meşhur tarih kitabıdır.
8- Tehzibü Âsâr ve tafsilü es-Sabiti Minel Ahbar: Bu kitabı, üstünlük de*recelerine göre alfabetik sıraya konulan sahabilerin rivayet ettikleri hadislerden, önde gelen sahabilerin bir kısmının naklettiği hadisleri ihtiva etmektedir. Daha önce Taberinin bu kitaptaki usulü zikredilmiştir.
9- El-Camiu Fil Kıraat: Taberi bu eserinde, Kur'an-ı Kerime dair çeşitli kıraatları zikretmiştir. Bu eseri Cezeri görmüş ve kıraatim ondan almıştır. Ese*rin büyükçe harflerle ve on sekiz ciltten ibaret olduğu, içinde yirmi küsur kıraa*tin zikredildiği nakledilmektedir.
10- Hadis et-Tayr: İbn-i Kesir, Taberinin böyle bir kitabı olduğunu zik*retmiştir.
11- El-Hafıf Filfikhi: Bu kitabını daha sonra zikredilecek olan "Latif el-Kavl Fi Ahkam eş-Şarai el-İslam" isimli eserinden kısaltmıştır. Bu kitapta âlim olanın da talebenin de faydalanacağı meseleler özetle zikredilmiştir.
12- Zeyl el-Müzeyyel: bu kitapta Resulullahın sahabilerinden, onun dö*neminde ve kendisinden sonra Kureyşten ve diğer kabilelerden tabiin ve Selef-i Salibinden, onlardan sonra gelenlerden ve Taberinin hocalarından, öldürülen ve Ölenlerin tarihleri, Resulullaha zaman bakımından yakınlıklarına göre zikredil*miştir. Taberi bunlara isnaü edilen asılsız iddiaları reddetmiş ve onları savun*muştur. Hasan-ı Basri, Katade, İkrime vb. Kimseler bunlardır. Taberi ayrıca bu eserinde zayıf olduğu söylenen ravileri de zikretmiş, ravilerle ilgili çeşitli malu*matlar vermiştir. Bu kitabı çok değerli bir eserdir.
13- er-Reddü Alel Hurkusiyyi: Taberi bu kitabını önce Hz. Alinin ordu*sunda olup ta daha sonra ondan ayrılan Haricilerden bîr fırkaya cevap olarak yazmıştır.
14- er-Reddü Ala Zilesfar: Taberi bu eseriyle Davud b.Ali el-İsbahanİ'ye cevap vermiştir.
15- er-Reddü Ala İbn-i Adi! Hakemi Alâ Malik: Bu eseûyle İbn-i Abd el-Hakem'in İmam Malik hakkında yazdığı olumsuz şeylere cevap vermiştir.
16- Sarih es-Sünne: Tabeıi bu risalesinde mezhebini ve itikadını zikret*miştir. Kitabının son bölümü itikad hakkındadır.
17- Turuk el-Hadis: Taberi bu eserini hadis hakkında yazmıştır.
18- İbaretu er-Rü'ya: Bu eserinde bir kısım hadimleri toplamış fakat ta-mamlayamadan vefat etmiştir.
19-KitabülEdebVettenzil.
20- Kitap el-Fadail: Bu eserinde dört Halifenin faziletlerini zikretmiştir. Bu eseri telif etmesinin sebebi, bir taraftan Hz. Aliyi küçümseyenleri diğer ta*raftan onu masum sayanları onaya çıkarmak istemesidir.
21- Latif el-Kavl Fi Ahkâm eş-Şeraİ el-İslam: Taberi bu eserinde mezhe*bini kitap haline getirmiştir. Bu kitap en değerli kitaplarından ve Fıkıh kitapları*nın da en güzellerindendir.
22- Muhtar el-Feraiz: Bu eser, miras taksimiyle ilgilidir.
23- EI-Müsned el-Mücerred: Bu eseri hadisle ilgilidir.
24- Kitap el-Vakf: Bu eserini, Halife el-Muktefi için yazmıştır. Bu eser*de, Vakıf hakkında âlimlerin ittifak ettikleri konulan zikretmiştir.
25- Camiül beyan Fi Tefsiri I Kur'an: Bu eseri, elimizde bulunan tefsiri*dir. Eserini Bağdatta yazmıştır. Eseri, H.238 de yazmaya başlamış ve 290 ylin-da bitirmiştir. Bu eser çeşitli âlimler tarafından özetîenmeye çalışılmış son za*manlarda da Mahmut Şakir tarafından 15. Cüze kadar tahkik edilmiştir. [11]
Tefsirin Tercümesi
Taberi, izah edildiği gibi derin ilmi ve geniş tedkikleriyle dikkatleri üze*rinde toplamış bir âlimdir. Yine izah edildiği gibi çok sayıda eseri vardır. Ancak bunlardan Tefsiri ve Tarihi en çok şöhret bulanlarıdır. Bu sebeple ona "Tefsirci-lerin ve tarihçilerin babası" unvanı verilmiştir. Biz burada, onun bu büyük eseri hakkında kısaca bilgi verecek ve onu nasıl tercüme etmeye çalıştığımızı belirte*ceğiz.
Bilindiği gibi Tefsirinin adı "Camiül Atyan Fi tefsiril Kur'an"dır. "T-tberi Tefsiri"diye şöhret bulmuştur. Bu tefsir uzun süre ortalarda görülmemiş haîıa bir ara kaybolduğu sanılmış fakat sonra bulunarak baskısı yapılmış ve okuyucu*ların istifadesine sunulmuştur. Bildiğimiz kadarıyla mühim baskılarından biri, 1954 yılında, âyetler numaralanmak sureteyle, "Mustafa el- Bâbî el-Hualebi" ortaklığı tarafından Mısırda 30 Cüz olarak yapılan baskısıdır. Mısırlı âlimlerden iki kardeş olan Ahmed Muhammed Şakir ile Mahmut Muhammed Şakir tarafın*dan tahkik edilip bir haşiye ilavesiyle tahriçli olarak basılmaya başlanmış fakat henüz tamamlanmamıştır.
Elimizde bulunan ve tercümeye esas aldığımız nüsha ise "Darülfikr (Bey*rut) tarafından 1978 tarihinde basılmış 10 Ciltlik nüshadır.
Taberinin Tefsiri, bir rivayet tefsiridir. Taberi bu tefsirinde âyetlerin iza-. hım, önce hadis-i şeriflere sonra sahabe, tabiin ve kendisinden önce gelen âlimlerin rivayetlerine dayanarak yapar Hadis ve sahabe kavlinin bulunmadığı yerlerde, geçmiş âlimlerin izah tarzlarını ve görüşlerini anlatır. Bu deliller de bulunmazsa Arap dili bilgisine dayanarak âyetleri açıklamaya çalışır. Ayrıca kendi görüşünü ve tercihini de beyan eder.
Tefsirinde İsrailiyata da rastlanmaktadır. Ancak Taberi, âyetlerin izahın*da geçen bu çeşitli hikayeleri anlatıp geçmekte, onlar üzerinde fazlaca durup yorum ve tercih yapmamaktadır. O, tercihlerini ilmi konularda, çoğunlukla kıra*at ve ahkam haberleri üzerinde yapmaktadır. Olayları ve olaylar üzerindeki çe*şitli görüş ve rivayetleri de zikretmekte fakat sonunda o konudaki kıssanın öyle veya böyle olmasınm bizim için önemli olmadığını söyleyerek sonuca varmak*tadır.
Mesela, Hz. Âdeme, cennette meyvesini yemesi yasak edilen ağacın ne olduğu hususundaki rivayetleri anlatıp "bunun, buğday, incir veya üzüm oldu*ğunu söyleyenler vardır. Fakat Allah teala gerek Kur'anda gerekse sahih olan sünnette bu ağacı bize bildimıemiştir. O halde o ağacın ne olduğunun bilinme*sinde ve ağacın tayinine çalışılmasında bizim için bir fayda yoktur." diyerek gö*rüşünü beyan etmektedir. Tefsirin ana hatlarıyla özellikleri bunlardır.
Taberi tifsirinin tercümesine karar vemıeden Önce nasıl bir çalışma yapa*cağımızı etraflıca düşündük. Taberi metninin aynen tercümesinin çok uzun ola*cağı ve yer yer yapılan rivayetlerin, anlatılan kıssaların da okuyucuya bir şey kazandırmayacağı kanaatına vardık. Bu sebeple Taberinin metnini özetlemeye ve zübdesini yapmaya karar verdik. Ancak Bakara suresinin hemen hemen ta*mamını tercüme ettik ki okuyucu daha başlangıçta tefsirin özelliklerini anlasın. Tefsirin zübdesini yaparken İsrailiyata kaçan rivayetleri almaktan kaçınmaya çalıştık.
Taberinin zikrettiği hadislerden, sahih hadis kitaplarında mevcut olanları, kaynaklarını göstererek tahric ettik. Ancak Kütüb-i Tis!ada kaynağını bulamadı*ğımız metinleri almamaya çalıştık. F. akat âyetin izahı bakımından alınmasını ge*rekli gördüğümüz hadisleri, Taberinin rivayeti olarak aynen tercüme edip aldık.
Çeşitli görüşlerin beyan edildiği izahlarda, görüşleri özetledikten sonra Taberinin tercih ettiği görüşü de mümkün mertebe belirtmeye çalışıtık. Bu ara*da tekrar mahiyetindeki izahları almadık. Ayrıca itikadı yönden Cebiryecilik ifade eden yorumlan almaktan kaçınmaya çalıştık.
Taberinin zikretmediği fakat konu ile ilgili olan diğer âyet ve hadisleri de yer yer tahric ederek aldık.
Ayrıca surelerin başına, o sureîerdeki ahkamın ve kıssaların ve surenin beyan ettiği diğer hususların özeti mahiyetinde, sureyi tanıtıcı bir giriş koyduk.
Böylece "Taberi Tefsirinin zübdesi" diyebileceğimiz bir metin çıktı orta*ya. Okuyucuya faydalı olabiklikse ne mutlu bize.
Bu vesile ile büyük tefsir üstadı İbn-İ Cerir et-Taberiye rahmet diliyor, çalışmalarımız esnasında elimizde olmayarak yaptığımız hatalardan dolayı ce-nab-ı Haktan affımızı niyaz ediyoruz[12]
_______________________________
[1] Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: 1/0
[2] Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: 1/1.
[3] Mecanaül Üdeba c. 18 sh. 48
[4] Mecmaül Üdeba, c. 18 sh. 49
[5] Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: 1/1-2
[6] Mecmaül Üdcba, c. 18 sh. 49-50.
[7] Tarih-i İbn-i Asakir, c. 18 sh. 356.
[8] Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: 1/2-4
[9] Bkz. Tarih-i Ibn-i Asâkir.c. 18 s. 351.
[10] Bkz. Tarih-i Bağdat, c. 2 s. 163.
Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: 1/4-7
[11] Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: 1/7-9
[12] Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: 1/9-10.
