Makale Niyetin Hakikati

Bismillahirrahmanirrahim ve bihi nestein, Allahım bizlere salih ve sadık niyetler ihsan eyle amin...

Değerli kardeşlerim şu zamana kadar burada paylaştıklarımdan çok daha mühim gördüğüm bir husus var. İtiraf etmeliyim ki bu niyet konusunda cehaletimden veya gafletimden ötürü her zaman hüsrana uğradığımı söyleyebilirim. Dinimizde niyet denen kavramın ehemiyyetini hepimiz iyi biliriz. İlim öğrenme, amel yapma, işe girip çalışma, birini sevip-sevmeme gibi fiillerimizde Allah her daim niyetlerimizi gözetir ve niyetlerimize göre bu dünyada ve ahirette karşılık verir.

Başlığa da ''Niyet İlmi'' ismini verdim çünkü -en başta ben- Allahın dilediği kadar ilim yolunda muvakkaten talebimi ortaya koyduğum sıralarda bu meseleyi çoğunlukla ya önemsememiş veya niyet denen mefhumun ilmi hakikatini bilmediğim için her zaman niyet konusunda noksanlıklarım hatta hüsranlarım vaki bulmuştur. Bu meselede en tafsilatlı açıklamayı İmam Gazalinin (rahimehullah) İhya adlı eserinde gördüm. Elimden geldiğince sizlere onun niyet kavramı hususunda talim ettiği hakikatleri aktarmaya meyyalim. Rabbimden tek bir şey istiyorum. Rabbim hepimizi sadık, muhlis-muhles (ihlası kesbetmiş veya ilahi bir tevfikle ihlasa nail olmuş) kişilerden eylesin. Allahumme amin. Elfu amin.

Meselemize yukarıdaki mukaddimeye vesile olacak şu iki rivayeti Gazaliden aktarmak istiyorum;

Süfyanı Sevri (rahimehullah) demiştir ki;

''(Sahabe ve Tabiin) amel yapmak için önce niyeti(n hakikatini ve mahiyetini) öğreniyorlardı. Tıpkı siz amel etmeyi öğrenmeniz gibi..''

Gazali bu rivayetin akabinde bazı ilim ehlinin şöyle dediğini bizlere belirtiyor;

''Amel etmeden önce amel için niyeti taleb edin(öğrenin) zira iyiliğe, hayra niyet ettiğiniz sürece siz hayr içersindesiniz.''

Sonrasında Hasenu'l-Basrinin (rahimehullah) niyetle alakalı şu çarpıcı ifadesini bizlere naklediyor;

''Cennetlikler ve ateş ehli, cennette veya cehennemde ancak niyetleri sebebiyle kalıcıdırlar/ebedidirler.''

NİYETİN HAKİKATİNİ, İLMİNİ BİLMEYEN ALLAH İÇİN NASIL AMEL YAPSIN?

Gazali bu manada şunları bu rivayetlerden önce söylemiştir;


''Bir kişi niyetin hakikatini bilmedikten sonra niyetini nasıl düzeltecek şaşarım! İhlasın hakikatine dair ilme sahip olmayıpta niyetini düzeltecek olan kişi nasıl amellerinde ihlaslı olabilir ki? Hakeza bu kavramın manasını idrak etmemiş birisi nefsinden nasıl ihlası olmasını taleb edebilir ki?

Bu hususta evvela vazifemiz, Kim Allaha itaat etmeyi irade eyliyorsa, ilk başta niyet(in ilmini) öğrenmelidir ki böylece marifeti tahsil edebile... Akabinde kurtuluşuna vesile olacak sıdk ve ihlasın hakikatini anlamalı ki niyet ilmini tahsil edip marifet yolunda muvaffak olabile...''

NİYETİN HAKİKATİ

İmam Gazali bu rivayetleri aktardıktan sonra, niyetin hakikati diye başlık açmıştır burada söylediklerini aynen tercüme etmeye başlıyayım;

''Bilesin ki 'NİYET' , 'İRADE' , 'KASD' sözcükleri bizlere ulaştığı üzere tek bir anlama sahiptirler. Bunlar kalbin sıfatı ve hali olup ameli ve ilmi içine alır. İlim amelden de önce gelir zira amelin aslı ve şartıdır. Amel de ilme tabi olur çünkü amel ilmin semeresi ve furuudur. Binaenaleyh kişinin seçiminden ortaya çıkan her türlü durağanlık ve hareketlerden müteşekkil amel dediğimi kavram ancak üç şeyle meydana gelir;

İlim, irade ve kudret... Çünkü insan bilmediği bir şeyi istemez ki kaçınılmaz olarak isteyebilmesi için o şeyi bilmesi lazımdır. Yine kişi istemediği bir işi(ameli) yapmaz zira bunun için ona bu hususta irade(arzu) lazımdır.


'' İRADE sözcüğünün anlamı; Kalbin, gördüğü şeyi kendisine münasip sayıp o şeyi derhal arzulaması/meyletmesi/o şeye istek duymasıdır.

İnsan öyle bir yaratılmıştır ki, kendisine uygun işleri görünce derhal onu maksad/gaye edinir. Eğer sevmediği işlerle karşılaşırsa, nefsinin uygun gördüğü ve ona meylettiği şeyleri didiklemeye ihtiyaç duyar hakeza, nefsinin istemediği zararları da defetmeyi arzular. Böylelikle zaruret icabı, fayda veya zarar veren şeylerin bilmek ve idrak etmek ister böylelikle faydalı olanı elde etmeye, zarar verenden de kaçmaya gayret gösterir.

Bu anlattıklarımızı bir misallenderilim ki iyice konu anlaşılsın;

Bir kimse yemek denen şeyi hiç görmemişse ve yemek denen şeyin ne olduğunu bilmiyorsa o yemekle gıdalanma(yı istemek) onun için asla mümkün olmaz.
Hakeza, bir kimse ateşi hiç görmemiş (ve ateşin ne olduğuna dair en ufak bir fikri yoksa) ateşten kaçması normal şartlarda olanaksızdır.

Allah Teala da hidayet ile marifeti yaratıp bu ikisine vasıl olmak için sebebler yaratmıştır. Bu sebepler; Batıni ve zahiri duyu organlarıdır.

Sonra, bir kimse yemek denen şeyi görse ve o yemeği kendisine uygun telakki etse bu durumda o kişinin yemeği yemesi için illaki o yemeği şehevi surette arzulaması/yemeğe kalbin istekle meyletmesi gerekir. Biliriz ki hasta bir kimse, yemeğin nasıl birşey olduğunu hatta kendisi için gerekli olduğunu ilmen bilir ama yemeğe karşı bir rağbet/meyl/arzu hissetmediği için o yemeği yemesi mümkün olmaz.

İşte tam bu noktada Allah (kişi yemeğini yemesi için) o kişide; Meyl, Rağbet ve irade hislerini kendisinde yaratır. Bu hislerden kasıt nefsinden kopan bir istek ve kalbin yemeğe teveccüh eylemesi murad edilmiştir.


''Ne var ki, bu kadarı da o yemekle gıdalanmaya kafi değildir. Zira nice yemekler gören kimseler vardır ki, kudretten düşmüş aciz kimseler oldukları için o yemeği yiyemezler. Allah da bunun için kullarında (o yemeği yemesi için) kudret/güç, hareketli organlar yaratmıştır ki o yemeği yesin. Bedenin organları ancak kudretle hareket eder. Kudret ise o yemeği elde etmeye yönelik içsel dürtüyü, bu içsel dürtü de, ilim, marifet, zan veya kişinin kendisine o yemeği uygun görmesi gibi bir itikadın filizlenip kuvvetlenmesini bekler.

Eğer bilirse ki bu yemek kendisi için uygun olandır, kesinlikle o yemeği yeme eylemini icra edecektir. İşte burada irade(bir şeyi elde etmeye can atma/inbias/dürtü) devreye girmiş ve o yemeğe meyalanı/meyyalliği vuku bulmuştur. Eğer irade vuku bulur ve organları, azaları hareket ettirmeye yönelik kudrette kişinin derununda mudahil olursa bu yemek yeme işlemiş illaki gerçekleşir.

Çünkü kudret, iradenin hizmetkarı ayrıca irade de inancın ve marifetin hükmüne tabidir.''


''NİYET: İrade, nefsin kendisine uygun gördüğü birşeye rağbet ve meylle can atmasından ibarettir.''

NİYETİN AMELLER HUSUSUNDA SEÇİM YAPMA KABİLİYETİNE (İHTİYAR EYLEMESİNE) DAHİL OLMAMASI


''Biliniz ki, cahil bir kimse niyeti güzelleştirmeyle alakalı bahislerimize göz atarak ve Rasulullahın (sallallahu aleyhi ve sellem) ''Ameller niyetlere göre değer kazanır'' hadisini çokça zikrederek; kendi nefsine ilim öğretirken veya ticaret yaparken; Allah için ders vermeye niyet ettim, Allah için yemek yemeye niyet ettim gibisinden sözler sarfederek niyetini tamamladığını zanneder.

Heyhat ki heyhat! Bu niyet adını verdiği dille telaffuzu ancak nefsin kendisiyle konuşmasından ibarettir. Niyet ancak, canın(nefsin) adeta can atarak birşeyi istemesi, o şeye yönelimi, meylidir ki o istediği şeyde eninde sonunda elde etmek istediği bir maksadı vardır.

Eğer böyle bir meyl yoksa o şeyi elde etmesi için sadece o şeyi istiyorum demesi de yeterli gelmez. Tıpkı karnı tok bir kimse, acıkmaya niyet edip, acıkmaya meylediyor ya da boşta olan bir kimsenin, ben falancaya aşık olup, onu sevmeye, onun sevgisini kalbimde beslemeye niyet ediyorum demesi de aynı şeydir. Bu şekilde bir niyet(arzu) meydana getirmek imkansızdır zira bir kalbi bir şeye meylettirmek(niyetlendirmek) ancak o şeye dair sebebleri kesbetmekle mümkün olur. Dediğimiz gibi de bu işe kişi bazen gücü yeter bazen de aciz kalır.
''Eğer kişiye cinselliğe dair bir şehvet galebe çalsa (bu yüzden evlenmek arzusunda olsa) ve maksadı dini-bütün çocuk dünyaya getirmek olması buradaki niyeti ancak şehvetini gidermek olur. Zira niyet dürtünün gereğini yapmaya icabet etmektir ve bu dürtüde ancak cinsi şehvetten ibarettir. Eğer bu kimsenin kalbine Rasulullahın (sallallahu aleyhi ve sellem) sünnetine ittiba etmek ve bu sünneti yerine getirmek maksadıyla çocuk yapmamaya dair bir arzu galebe çalmamışsa bu kimsenin sünnete tabi olma niyetinde olması düşünülemez ancak niyet ettiğini sadece diliyle veya kalbiyle telaffuz eder. Bu ise niyet değil sadece nefsane bir cümle telaffuzundan ibarettir.

Burada sünnete tabi olma niyetini kalbe yerleştirmenin yolu ise, misalen; İlk başta şeriata tabi olup imanını kuvvetlendirmesi, bu niyetle evlenmenin ilahi mükafatını tefekkür etmesi ayrıca çocuk yapmanın meşakkatlarini düşünmesidir. Eğer böyle yaprsa belki kalbi (niyet olarak) sevap maksadıyla çocuk yapmaya meyleder.

İşte bu hakikati selef bildiği için niyetleri kalpte hazır olmadıktan sonra taate yönelmezlerdi ve derlerdi ki; O işte daha niyet kalbime yerleşmedi.

Mesela İbn Sirin, Hasenu'l-Basrinin cenazesine katılmamıştı ve bunun sebebi olarak; Niyetim kalbime yerleşmedi sözünü zikretmesiydi.''

''Küfenin sayılı alimlerinden biri olan Hammad bin Süleyman vefat edince, Süfyan es-Sevriye, cenazesine gitmeyecek misin diye soruldu. Bunu üzerine es-Sevri; Eğer niyetim (kalbimde hazır) bulunsaydı kesinlikle giderdim.

Yine seleften birine iyi bir amel yapılması için ricada bulunulduğunda kendisi; Eğer Allah beni bir (güzel) niyetle rızıklandırırsa o zaman o iyi ameli yaparım demiştir.

Tavus ise niyeti (kalbinde hazır) olmadan asla hadis aktarmazdı ve kendisinden hadis anlatması istenildiğinde o sırada hadis aktarmaz ama başka zaman taleb olmadan hadis anlatınca kendisine bu durum soruldu ve kendisi de şöyle cevap verdi; Niyet etmeden hadis aktarmam hoşunuza mı gidiyor? Eğer niyet kalbimde hazır olursa tabii ki size hadis aktarırım.''
''Tavustan birileri dua talebinde bulununca kendisi, niyetim gelsin o zaman ederim demiştir.

Onlardan bazıları da; Ben bir kişinin bakımına dair bir niyeti kalbimde hazır olması için taleb ediyordum ama bir aydan beri o niyete nail olamadım.''
NİYET İLE ALAKALI SAİR MALUMATLAR



''İlk başta kişiyi tahrik eden(o şeyi elde etmek için arzulatan şey) matlub olan gayedir/herhangi bir nesnedir. İşte buna kişinin o nesneye elde etmesine yönelik dürtü deriz. Elde etmek istediği nesneye de niyet edilen maksad ismini veririz.

İşte bu dürtüsel hisse de kasıt veya irade deriz.

Bu iradeye hizmet namına kudretin de vaki olmasına binaende azalar harekete geçer ve buna da amel deriz. Ayrıca (nesneyi elde etmek için) ortaya konan amel/eylem içinde bazen bir veya birden fazla dürtü(irade,arzu) meydana gelebilir. Bu iki iradenin her biri -eğer birisi diğerinden gayrı tek başına kalsa- o ameli gerçekleştirecek kudreti ikame etmekten geri kalabilir bu yüzden o kudretin gerçekleşmesi için o iki dürtünün de aynı anda kişide var olması gerekir. Bazende bu iki iradeden sadece biri ameli gerçekleştirecek kudretin ortaya çıkmasına tek başına da vesile olabilir ama diğerinin varlığı da arka planda adeta bir destekliyici mahiyet kesbeder.''


''Bu anlatılanlar dört kısma ayrılır ve bu her bir kısmı örneklendirerek anlatacağız.''


''Birincisi; Tek bir dürtünün(niyet ve irade) eylemi gerçekleştirmek için yeterli gelmesidir. Örneğin, bir insana yırtıcı bir hayvan saldırır ve o insan o hayvanı ne zaman görse (ondan sakınabilmek için) sürekli yer değiştirmeye gayret gösterir. Buradaki gayesi ancak o yırtıcıdan rahatsızlık duyup kaçmasıdır. Zira o insan o yırtıcıyı görmüş ve onun zarar verici olduğuna dair ilme sahip olmuştur. Bu ilmin akabinde nefis dürtüsel olarak kaçmaya rağbet eder tam da bu sırada o dürtüye, rağbete, iradeye bağlı olarak kaçma fiiline dair kudret şahsında peyda olur.

İşte burada o kişinin niyeti ancak o yırtıcıdan kaçmaktır deriz. Zira o kişi kaçarken sadece o yırtıcıdan kaçmayı istemiştir.

İşte bu çeşit niyete halis bir niyet deriz. Bu kaçma eylemi icabı bu amele de ihlaslı amel deriz. Zira kişinin kaçma maksadına dair niyet ancak o yırtıcıdan teşekkül etmiştir başka bir şeyden kaçmayı asla irade eylememiştir.''


''İkincisi; Bir nesneyi elde etmeye dair amele vesile olan iki dürtünün varlığıdır ki bunların her biri bir fiilin gerçekleşmesi adına tek başına yeterli birer arzudan ibarettir.
Bunun örneği hislere dayalıdır ki, iki kişinin bir şeyi bir mikdar kuvvetle taşımada yardımlaşmalarıdır ki bu iki kişi tek başına da bu bu şeyi taşımaya kadirdir. Başka bir örnek de şudur; Bir kişiden fakir bir akrabısının hacet dilemesi ve neticede o kimse hacet dileyen kişinin hacetini ya akrabalığı ya da fakirliği sebebiyle gidermesidir. Bu kişi bilir ki, eğer bu akrabası fakir olmasaydı akrabalığı gereği yine ona yardım edecekti ve yine akraba olmasalar bile sırf muhtaç olduğu için ona ayrıca yardım edecekti.

Yine kişi kendinden bilir ki, eğer kendisine zengin bir kimse haceti için ona gelseydi veya yabancı bir fakir aynı sebeble ona gelseydi yine nezdinde durum eşitti.''
''Hakeza, bir doktorun kişiyi yemekten menetmesine mukabil kişi arefe gününde oruç tutsa kendisi de bilir ki o gün arefe günü olmasa da doktorun talebi üzerine kendini korumak için yemek yemekten uzak duracaktı ama o günün arefe günü olduğunu bildiği için yemek yemekten sakınmaktadır. İşte burada bu iki niyette birlikte devreye girmiştir ve burada ikinci niyet birincisine eşlik etmektedir.
''Üçüncüsü, birden fazla niyet her ne kadar tek başına bir fiile vesile olacak kıvamda olmasalar bile bütün bu niyetler bir araya gelip fiili gerçekleştiren kudrete vesile olmalarıdır. Örneğin; Bir kimse zengin akrabasına gidip ondan bir dirhem talep edipte o akrabası ona o dirhemi vermese sonra fakir bir yabancıya gidip ondan da bir dirhem talep etse ama o kimse yine ona bir dirhem vermese sonra fakir bir akrabasına gidipte ondan istemesine mukabil o kimse ona bir dirhem verse, işte burada iki niyet(dürtü) ortaklaşa hareket edip o dirhem talebi eylemine vesile olacaklardır; Bu ikisi akrabalık ve fakirliktir.

Hakeza bir adam hem övülmek için hem de sevap kazanmak için insanlara sadaka dağıtmaya kalksa burda durum şöyle olur ki, sadece sevap kazanma niyeti o eyleme vesile olmayacak çünkü sadaka isteyen fasık biri olsa ona sadaka vermekle sevaba nail olmayacak. Hakeza övülme niyetine bağlı riyada onun bu eylemini gerçekleştirmesi için yeterli olmayacaktı. Eğer bu iki niyet bir araya gelirse bu ikisi kalbi o eylem için tahrik edecek/meylettirecek işte burada bu tarz duruma niyetlerin müşterek olması ismini veririz.''
''Dördüncüsü, eğer iki niyet-dürtüden biri tek başına eylemi gerçekleştirmeye yeterli olsada ikincisi burada bu özelliğe sahip değildir. Lakin bu ikinci niyet ilkine katılırsa eylemi gerçekleştirme hususunda bir kolaylık veya yardım vazifesi görecektir.

Bu dediğimize dair örnek yine duygularla ve hislerle alakadardır. Yani, zayıf bir kimse güçlü bir kimseye taşımaya yardım etse ama güçlü kimse bu işte tek başına muktedirken zayıf kimse tek başına bu taşıma işine güç yetiremez. İşte burada amelin kolaylaşması söz konusu olup kişinin işini hafifletici bir etkisi vardır.
''Kim ekmek meyveden daha hayırlı derse burada ekmeğin doyurucu yönünü kastetmiş olur ve ancak ekmeğin doyuruculuğunun burada maksat oluşunu kişi anlar. İtaat dahi kalbin gıdası olup, ahiretteki selameti, Allaha kavuşmanın lezzeti ve şifası kastedilir. Allahla kavuşmayı nimet sayan bir kimse de ancak Allahı seven Allahı tanıyan kimsedir. Zira bir kimse Allahı ancak tanıyınca sevebilir ve onu sürekli zikretmekle ona karşı ülfet kesbeder.''
''Kişinin kalben meyli ve arzusu da ancak marifete(tanımaya) dayalı olunca, bu meyl gereği amelini arttırır ve kalbiyle iradesinin gereği salih amellere devamlılık gösterir.
''İlim talebine veya reisliğe (kalben) meyleden bir kimsenin meyli başlangıçta zayıf olur. Eğer meylinin gereği ilimle meşgul olur veya önderlik için gerekenleri tahsil ederse meyli, arzusu derinleşir ve o arzudan kopabilmek kişiye zor gelir. Eğer meylinin gereğini yapmaz ve gerekliliklerine muhalefet ederse meyli zayıflar en sonunda da yok olur.
''Örneğin, güzel yüzlü birine bakılınca kişi doğası gereği ona meyleder. Eğer o meylin ve arzunun peşine düşer ve o arzuyla iştiğal edip o güzel yüze bakmaya ve o güzel yüz sahibiyle arkadaşlık ederse o meyl ve arzu yürekte perçinleşir ve durum kendi ihtiyarı altından çıkar böylelikle o meylin ve arzunun etkisinden kendisini kişi kurtaramaz. Eğer nefsini ilk başta sakındırıp o arzunun ve meylin gerektirdikelerine muhalefet ederse, nefsinin o güzel yüze dair gıdasını kesmiş olur böylelikle bu arzu da yok olur gider.''

---